Na Lubelszczyźnie, kilkanaście kilometrów na północ od Zamościa, w 1995 r. wytyczono granice Skierbieszowskiego Parku Krajobrazowego. Park leży w obrębie malowniczego, porozcinanego głębokimi wąwozami pasma wzgórz, zwanego Działami Grabowieckimi. W północno wschodniej części Parku, na terenie gminy Krasiczyn, w 1996 r. utworzono rezerwat przyrody pod nazwą „Głęboka Dolina”. Obejmuje on „obszar lasu, wód i nieużytków, o powierzchni 289,12 ha, położony w gminie Krasiczyn”. Celem ochrony jest zachowanie ze względów naukowych, dydaktycznych i krajobrazowych wzgórz, dolin i wąwozów porośniętych pięknym, starym, liściastym drzewostanem.
Działy Grabowieckie tworzą wydłużony, niezbyt wysoki, pofalowany garb o przebiegu zbliżonym do równoleżnikowego, sięgający 300 m n. p. m. Garb ten zbudowany jest z wapiennych, górnokredowych, czyli liczących sobie trochę mniej niż 100 mln lat, skał zwanych opokami. Ta odmiana wapienia jest biała lub kremowa, twarda, lekka i porowata, charakteryzuje się dużą zawartością krzemionki (w postaci opalu i chalcedonu) oraz węglanu wapnia. Niektóre jej rodzaje doskonale nadają się na kamień budowlany.
Osobliwości geologiczne
Opoki budujące Działy Grabowieckie liczą sobie prawie 100 mln lat. Są świadectwem czasów, w których falowało tu niezbyt głębokie, górnokredowe morze zamieszkałe przez różnego rodzaju morską faunę -głównie mięczaki (małże, ślimaki i głowonogi). Przetrwały one do naszych czasów jako skamieniałości, czyli wszelkie szczątki dawnych zwierząt zachowane w skałach jako odciski, odlewy i ślady np. żerowania. W dnie niektórych głębokich wąwozów wcinających się w wapienne podłoże (szczególnie w południowo-wschodniej części rezerwatu), wśród rumowiska większych bloków skalnych znaleźć można fragmenty amonitów, małż czy też trochę rzadziej podłużne, ciemne „strzałki” belemnitów.
Po dłuższym okresie erozji, w którym zaczęły powstawać zaczątki dzisiejszych wąwozów i różnych innych kolejach losu, w czwartorzędzie, obszar znacznej części Lubelszczyzny, znalazł się na przedpolu lodowca ze Skandynawii. Wiatry wiejące od strony lodowca nawiały drobne pyły kwarcowe, które pokryły wapienne, górnokredowe podłoże. Grubość żółtawej pokrywy lessowej sięga miejscami kilku metrów. Pokrywa ta jest zwarta, nie warstwowana, porowata. Grudki lessu zgniatane palcami rozsypują się w pył, nie są plastyczne. Prawie całkowity brak domieszki ilastej (ok. 70 proc. kwarcu, średnica ziarenka: 0,003 – 0,1 mm) powoduje, ze less łatwo tworzy pionowe ściany. Szczególnie podatny jest na działanie wody, pod wpływem której szybko ulega erozji tworząc głębokie wąwozy i jary o stromych ścianach i wąskim dnie.
Taki właśnie lessowy krajobraz, poprzecinany całym systemem krętych wąwozów podziwiać można w rezerwacie „Głęboka Dolina”. Najdłuższy z wąwozów liczy sobie kilka km długości. W znacznej jego części płynie potok, którego wody wypreparowują (odsłaniają) spod pokrywy lessowej dawną dolinę wyżłobioną w kredowych opokach. To właśnie w jego dnie dość licznie występują skamieniałości. Najczęściej znaleźć tu można różnej wielkości odciski muszli małży, czasem również ciemne belemnity. W niektórych miejscach jest ich bardzo dużo, w innych nie ma ich prawie wcale. Pozostałe wąwozy, nieco krótsze (najczęściej do kilkuset metrów długości), tworzą istny labirynt. Miejscami mają prawie pionowe ściany sięgające do 30 metrów wysokości. Na niektórych z nich zaobserwować można różnorodne, współcześnie kształtujące się mniejsze formy erozyjne, rozwinięte głównie w postaci drugorzędnych wąwozów, nisz, obrywów czy progów. Ich mroczne, wilgotne dna pełne są zwalonych, omszałych i spróchniałych pni. Stanowią doskonałą ostoję dla dzików, których liczne świeże ślady dodają temu miejscu odrobinę grozy. Spotkać tu też można tropy saren.
We wschodniej części rezerwatu znajduje się kilka niewielkich źródełek tworzących strumyki o bardzo wartościowej wodzie, odprowadzanej głównie w kierunku północnym do rzeki Wojsławki – dopływu Wieprza.
Roślinność
Cały teren rezerwatu pokryty jest lasem liściastym z przewagą buka, który występuje tu na granicy zasięgu. Duży udział w drzewostanie ma też lipa drobnolistna, lipa szerokolistna, wiąz górski, jawor i klon, chociaż w różnych częściach rezerwatu występują także drzewostany sosnowe i grabowe. Kilkadziesiąt buków osiągnęło wymiary pomnikowe. W runie występuje 15 gatunków roślin bardzo rzadkich, w większości górskich i chronionych m.in. paprotnik kolczysty, cieniolubne parzydło leśne o blisko dwumetrowej łodydze z kremowym kwiatostanem męskim i białym żeńskim, należący do storczykowatych gnieźnik leśny o żółtobrunatnej, prostej bezlistnej łodydze (żyje w symbiozie z grzybami, dzięki czemu wykorzystuje związki organiczne z próchnicy i zielone liście nie są mu potrzebne), żywiec gruczołowaty, czy przetacznik górski.
Na odsłoniętych nasłonecznionych skarpach i ścianach niektórych wąwozów występują murawy z roślinnością ciepłolubną: np. wisienka stepowa, zawilec wielkolistny, kosaciec bezlistny czy powojnik prosty.
Fauna
Świat zwierzęcy rezerwatu jest nieco mniej zróżnicowany niż roślinny. Dużo jest ciekawych bezkręgowców, szczególnie wśród stepowych muraw. Spośród płazów spotkać tu można traszki zwyczajne, ropuchy szare i zielone, kumaki nizinne. Gady reprezentowane są przez padalce, niebezpieczne żmije zygzakowate i dwa gatunki jaszczurek: zwinkę i żyworódkę. Wśród ptaków zdarzają się myszołowy, jastrzębie, kruki, dzięcioły czarne i średnie. Prócz wspomnianych już, gustujących w błotnistym podłożu wąwozów dzików, bytują tu również lisy, borsuki i kuny. Spotyka się grupy saren i znacznie rzadziej wędrujące łosie i wilki.
Wąwozy rezerwatu „Głęboka Dolina” wraz z pokrywającymi je lasami o charakterze naturalnym, z występującymi w nich licznymi, starymi drzewami i cennymi roślinami tworzą swoisty, niepowtarzalny krajobraz.
Trochę historii
W pierwszym tysiącleciu naszej ery teren obecnego Skierbieszowskiego Parku Krajobrazowego, a co za tym idzie i rezerwatu „Głęboka Dolina”,znajdował się pod bezpośrednimi wpływami plemienia Wołynian i Grodów Czerwieńskich. Wyraźne wpływy ruskie zaznaczały się tu również po powstaniu państwa polskiego. Jak w tyglu mieszały się tu różne religie, kultury i narodowości. Najczęściej przeważało prawosławie, a w krajobrazie dominowały kopuły cerkwi, choć zdarzały się też osady polskie czy żydowskie, kościoły rzymskokatolickie i synagogi. Począwszy od XVII w. zaczęły tu powstawać majątki ziemiańskie. Część ziem znalazła się w Ordynacji Zamojskiej. Mieszkańcom dały się we znaki dwie ostatnie wojny. W czasie tej drugiej w lasach działała silna partyzantka. Na przełomie 1942 i 1943 roku wiele wsi zostało spacyfikowanych. Ci z mieszkańców, którzy uszli z życiem, zostali wysiedleni. Po zakończeniu wojny do swych rodzinnych wsi wrócili tylko nieliczni. W większości jest to ludność wyznania rzymskokatolickiego i narodowości polskiej.
Fot. MabelAmber
