Biebrzański Park Narodowy, największy z parków narodowych w Polsce, położony jest w dorzeczu rzeki Biebrzy, w województwie podlaskim. Utworzony został w 1993 r, by chronić największy obszar bagien w Polsce – bagna biebrzańskie – wyjątkowo już rzadko spotykany w Europie, naturalny kompleks torfowisk niskich, przejściowych i wysokich o łącznej powierzchni 59 223 ha. Przez teren Parku prowadzą liczne szlaki turystyczne o długości sięgającej 400 km, oraz szlak kajakowy. Siedziba dyrekcji parku mieści się w Osowcu, niewielkiej osadzie położonej w środkowym biegu Biebrzy.

Osobliwości przyrody nieożywionej

Biebrza, tworząca malownicze meandry i starorzecza, stanowiąca oś hydrograficzną Parku, płynie przez Nizinę Północnopodlaską. W podłożu tej niziny, podobnie jak na znacznym obszarze płn.-wsch Polski., znajdują się stare, silnie sfałdowane, prekambryjskie skały krystaliczne. Powstały one w głębi skorupy ziemskiej, przed ponad 600 mln lat, w najstarszej z er geologicznych – w erze prekambryjskiej, w wyniku przede wszystkim dużego ciśnienia i znacznej temperatury, które oddziaływały na już istniejące, starsze skały magmowe i osadowe. Obszary, na których te stare, krystaliczne skały występują na znacznej przestrzeni na powierzchni ziemi lub stosunkowo blisko pod jej powierzchnią, nazywamy platformami.

Charakteryzują się one między innymi równinną rzeźbą, są stabilne, bardzo rzadko zachodzą na nich zjawiska sejsmiczne. Nizina Północnopodlaska (a tym samym i Biebrzański Park Narodowy) położona jest na krawędzi takiej właśnie, starej, wielkiej platformy, zwanej platformą wschodnioeuropejską lub rosyjską. W rejonie Parku to krystaliczne, prekambryjskie podłoże platformowe znajduje się na głębokości od około 400 do 1000 m pod powierzchnią ziemi. W porównaniu z obszarami położonymi poza platformami, gdzie krystaliczne podłoże może znajdować się na głębokości kilku lub nawet kilkunastu tysięcy metrów, tu nad Biebrzą, jest ono prawie na wyciągnięcie ręki. Geolodzy badający krystaliczne skały w polskim fragmencie platformy stwierdzili występowanie tak zwanej „anomalii magnetycznej”, która znajduje się w rejonie Krzemianki, na północ od Biebrzańskiego Parku. Analiza rdzeni wiertniczych i badania geofizyczne wskazują na obecność złóż metali, przede wszystkim żelaza (tytanomagnetyt). Na razie jednak, plany budowy kopalń i eksploatacji złóż nie są rozpatrywane.

Prekambryjskie podłoże krystaliczne, choć tak interesujące, nie jest, niestety, widoczne na powierzchni ziemi. Widoczne są natomiast osady najmłodszej z er geologicznych – czwartorzędu, tworzące polodowcową, zbliżoną do młodoglacjalnej rzeźbę terenu. Osady te są związane z działalnością lądolodu, który stopił się w skali geologicznej zupełnie niedawno, bo ledwie ok.10 tys. lat temu.

Biebrza bierze swój początek na wysokości 163 m n.p.m., na zboczach Sokólskich Wzgórz położonych w płn.-wsch. części Niziny Północnopodlaskiej, w pobliżu granicy Polski i Białorusi. Wzgórza, których najwyższe wzniesienie sięga 238 m n.p.m charakteryzują się polodowcową rzeźbą terenu związaną ze zlodowaceniem środkowopolskim. Na rzeźbę tę składają się przede wszystkim moreny, ozy i kemy. Morena to niewarstwowany, bezładnie wymieszany materiał skalny pochodzący z niszczenia przez lodowiec jego podłoża oraz zboczy wznoszących się ponad powierzchnię lodu. Materiał ten był transportowany przez lądolód, który w czwartorzędzie przywędrował na tereny Polski ze Skandynawii. Następnie, w czasie ocieplania klimatu, co przejawiało się postojem lub cofaniem czoła lądolodu, materiał skandynawski był wytapiany z lodu i osadzany na naszych ziemiach.

Obecnie tworzy morenowe wzgórza lub ich ciągi stanowiące dominujący element rzeźby terenu. Ozy również powstały z materiału polodowcowego. Są to dość niskie, najczęściej kilkunastometrowe, płaskie wały ciągnące się na dużej przestrzeni, złożone z piasków i żwirów. Kręty ich bieg przypomina bieg rzeki. Powstały w zamkniętych kanałach podlodowcowych, gdzie woda poddana była ciśnieniu hydrostatycznemu. Ozy tworzyły się głównie w czasie postoju, a także podczas cofania się lądolodu, na ogół w pobliżu jego krawędzi. Podobny wygląd i zbliżone pochodzenie mają kemy. Od ozów różnią się tym, że powstawały jako wypełnienia w otwartych szczelinach lądolodu w czasie jego postoju. Zbudowane są z warstwowanych piasków i żwirów tworzących pagórki lub wały. Gdy lodowiec stopniał materiał osuwał się na podłoże zaburzając swe warstwowanie.

Kotlina Biebrzańska

Po wypłynięciu z Sokólskich Wzgórz nurt Biebrzy zwalnia nieco swe tempo i wpływa w rejonie wsi Siruciowce na teren silnie zabagnionej, szerokiej Kotliny Biebrzańskiej. Kotlina ta, czyli rozległe, zabagnione obniżenie otoczona jest wysoczyznami sięgającymi 241 m n.p.m. Jej długość sięga 100 km; szerokość – 10 do 20 km. Składa się z 3 oddzielonych obniżeniami mniejszych kotlin: Kotliny Biebrzy Górnej, Środkowej i Dolnej. Te podrzędne kotliny powstały najprawdopodobniej w wyniku wytapiania się wielkich brył lodu oderwanych od lądolodu w czasie jego wycofywania się.

Bryły pozostawione w miejscu niedawnego jeszcze zasięgu lodowca noszą nazwę martwego lodu. W schyłkowej fazie zlodowacenia bałtyckiego nadbiebrzańskimi kotlinami (pradoliną Biebrzy) odpływały wody z topniejącego lodowca. Następnie, gdy na skutek stopniowego ocieplania się klimatu lodowiec wycofał się do Skandynawii, a intensywny przepływ wody ustał, w kotlinach zaczęły powstawać torfowiska. Proces ten trwa do dzisiaj, a pokłady torfu osiągają nawet kilkunastometrową grubość.

Kotlina Górnej Biebrzy jest najwęższą z kotlin, jej szerokość sięga kilku kilometrów. Nurt rzeki jest tu jeszcze stosunkowo prędki – średni spadek doliny w górnym biegu wynosi 2 proc. Bagna ciągają się stosunkowo wąskimi pasami po obu stronach rzeki. W rejonie Sztabina znajduje się pierwsze przewężenie doliny, po przebyciu którego rzeka rozlewa się szeroko.

Kotlina Środkowej Biebrzy jest najbardziej rozległa i najbardziej urozmaicona, jej szerokość sięga 20 km. Na prawym brzegu rzeki utworzono w 1957 rezerwat Czerwone Bagno – jedno z naszych największych torfowisk wysokich i przejściowych. Porasta je ponad stuletni bór bagienny zamieszkały od wieków przez łosie (naturalne stanowisko łosia). Kolejne przewężenie widoczne jest w rejonie Osowca. Brzegi rzeki podnoszą się tu wyraźnie, a nad bagnami górują wały piaszczystych wydm pokrytych lasami i suchymi łąkami. Władze carskie wybudowały tu pod koniec XIX w. twierdzę. Nad kanałami otaczającymi niszczejącą budowlę osiedlono w 1949 bobry sprowadzone z Białorusi. Założono tu rezerwat bobrów Osowiec.

Wydłużona Kotlina Dolnej Biebrzy jest najbardziej naturalna i dzika. Rzeka płynie tu wolno, tworzy meandry, starorzecza i rozlewiska, a spadek doliny wynosi ledwie 0,15 ‰. Jej ujście do Narwi znajduje się na wysokości 102 m n.p.m. W dolnym biegu Biebrzy, na bagnie Wizna, utworzono w 1967 r dwa rezerwaty ścisłe (Wizna I i Wizna II), chroniące torfowiska niskie z rzadkimi gatunkami roślin. W tej części kotliny znajduje się też archeologiczne stanowisko – grodzisko z XII – XIII w.
Cała Kotlina Biebrzy należy do najsłabiej zaludnionych obszarów Polski.

Klimat

Nizina Północnopodlaska różni się od leżących dalej na zachód Nizin Środkowopolskich chłodniejszym i bardziej kontynentalnym klimatem.

Zima nadchodzi wcześnie, jest długa i mroźna, a przymrozki utrzymują się jeszcze późną wiosną. Biebrza przez 60 – 80 dni w roku skuta jest grubym lodem, jesienią i wiosną nad mokradłami często zalegają gęste mgły. Wszystkie te zjawiska atmosferyczne powodują, że okres wegetacyjny jest tu skrócony w stosunku do środkowej części Polski o blisko dwa tygodnie.

Szata roślinna

W Biebrzańskim Parku Narodowym reprezentowane są niemal wszystkie główne typy zespołów roślinnych. Występują tu między innymi bory bagienne (Czerwone Bagno), bagienne lasy brzozowe (Brzeziny Ciszewskie i Kapickie) naturalny bór sosnowy z domieszką brzozy, a także las liściasty o charakterze grądu. Do najcenniejszych należą torfowiska z mechowiskami i turzycowiskami.

W wyjątkowo bogatej florze występują liczne relikty polodowcowe. Przywędrowały do nas z północy wraz z epoką lodowcową i przetrwały w biebrzańskim, bagiennym odosobnieniu do dziś. Wymagają chłodnego, wilgotnego klimatu i torfowego podłoża. Należą do nich między innymi: brzoza niska, wierzba lapońska, turzyca życicowa i strunowa, skalnica torfowiskowa, gnidosz królewski, fiołek torfowy i mszaki: mszar nastroszony i skorpionowiec brunatny. Liczne są także rośliny podlegające ochronie np.: widłaki, arnika górska, rosiczka okrągłolistna i lilia złotogłów.

Flora Biebrzańskiego Parku układa się w charakterystyczne strefy roślinne. Najbliżej rzeki znajduje się zalewana na parę miesięcy w roku strefa szuwarów z trzcinami i turzycami.

Kolejna, licząc od Biebrzy strefa to turzycowiska mszyste, zalewane wodą tylko w czasie wiosennych roztopów. Dalej, poza zasięgiem wody leży strefa mechowisk. Najdalej, na krawędzi kotliny rosną podmokłe lasy olszowe i olszowo-świerkowe. Mechowiska i podmokłe lasy mają swoje własne zasilanie w wodę ze źródeł na skraju doliny dające korzystne warunki dla rozwoju torfowisk.

Torfowiska są miejscem gromadzenia się obumarłej materii roślinnej. Tworzą się w chłodnych i wilgotnych warunkach klimatycznych. Powstawanie torfowiska zaczyna się od wzrostu i częściowego zamierania roślin wodnych w pobliżu brzegu zbiornika. W miarę gromadzenia się obumarłej materii roślinnej, nadbrzeżny pas roślinności wodnej przesuwa się w kierunku centrum zbiornika, a na matę ze szczątków roślinnych wkracza lądowa flora mchów. Tuż za mchami pojawiają się drobne drzewa, jak brzoza, olcha i niektóre szpilkowe. Na krawędzi zbiornika, w warunkach prawie beztlenowych, zaczyna tworzyć się zbita masa roślinna – torf, która dzięki dalszemu procesowi obumierania staje się coraz grubsza i niczym gąbka, pochłaniać może ogromne ilości wody. Z upływem czasu pokłady obumarłych szczątków, czyli torfu, stają się na tyle grube, że same utrzymują właściwą wilgotność i tworzą samowystarczalny magazyn wody.

W zależności od żyzności wody torfowiska dzieli się na niskie, przejściowe i wysokie. Niskie, dominujące nad Biebrzą, należą do żyznych. Najczęściej porośnięte są turzycami, a powstający w nich torf jest silnie zanieczyszczony iłem nanoszonym przez wylewającą rzekę.

Torfowiska wysokie zasilane są wodą opadową lub gruntową o kwaśnym odczynie. Porasta je roślinność o bardzo małych wymaganiach pokarmowych. Są to różnego rodzaju mchy, wełnianki, rośliny turzycowate i wrzosowate. Przejściowe torfowiska charakteryzują się formami pośrednimi.

Ciekawostką wszystkich torfowisk są budzące postrach wśród owadów rośliny owadożerne – rosiczki.

Fauna

Fauna zamieszkująca nadbiebrzańskie bagna i lasy to przede wszystkim łosie, bobry, borsuki, jenoty, gronostaje, sarny i wilki oraz ryjówki – malutka i aksamitna. Szczególnie interesująca jest awifauna. Bagna nadbiebrzańskie, to wyjątkowa w skali europejskiej ostoja ptaków wodnych i błotnych. Z ponad 260 występujących tu gatunków ptaków na uwagę zasługują: orzeł przedni, bielik, gadożer, bocian czarny, żuraw, bączek, dubelt, batalion, bekasik i wodniczka. Rejon parku jest jedną z największych w Europie ostoi i stanowisk lęgowych ptaków, a populację wspomnianej wodniczki, szacowaną na około 2000 par uznaje się za najliczniejszą w świecie. Dla większości wymienionych tu gatunków bagna Biebrzańskiego Parku Narodowego są jedyną ostoją w środkowej Europie zapewniającą trwałość populacji.

Fot. JerzyGorecki