Kampinoski Park Narodowy utworzony w 1959 r, obejmujący dawną Puszczę Kampinoską, leży w centrum Niziny Mazowieckiej, w pradolinie Wisły. Powstał, by chronić dwa kontrastujące ze sobą elementy krajobrazu – pasy wydm pokryte lasem oraz dzielące je pasy bagien i łąk, bogatą florę i ciekawą faunę, a także by ocalić od zapomnienia pamiątki polskiej historii i kultury. Powierzchnia parku wynosi 38 544 ha. W 2000 r. park został uznany przez UNESCO za Światowy Rezerwat Biosfery pod nazwą „Puszcza Kampinoska”. Ten duży obszar leśny od północno-zachodnich granic Warszawy dzieli ledwie 2 km – jest to jedyny w Europie park narodowy położony tak blisko stolicy.

Liczne osobliwości geologiczne i geomorfologiczne parku wynikają przede wszystkim z jego położenia w rozległej pradolinie (czyli dawnej dolinie) Wisły i związane są z epoką lodowcową i jej schyłkiem. Obecna Wisła płynie w pobliżu prawego (północnego) brzegu pradoliny. Lewy brzeg to dawny taras akumulacyjny, czyli piaszczysto-żwirowe osady naniesione i osadzone w pradolinie przez pra Wisłę. Na tym właśnie tarasie akumulacyjnym powstały dwa wyraźne pasy wydm i rozdzielające je dwa pasy bagien.

Powstanie pradoliny

Około 12 000 lat temu, w czasie ocieplenia klimatu, pod koniec epoki lodowcowej, gdy lądolód przybyły ze Skandynawii zaczął się topić i wycofywać na północ, doliną dawnej Wisły płynęły wielkie ilości wody. Tworzyły ogromną rzekę o przebiegu mniej więcej równoległym do krawędzi lodowca, niosącą zarówno wody polodowcowe jak i z rzek płynących z kierunku Karpat i Sudetów. Rzeki te niosąc wody do obniżenia obecnego Bałtyku, napotykały na swej drodze czoło lądolodu, które uniemożliwiało swobodny odpływ wód na północ. Skręcały więc i łączyły się z wodami wytopionymi z lodowca żłobiąc wspólnie rozległą dolinę zwaną pradoliną. Pradolina ta wykazuje lekki spadek ze wschodu na zachód i jest fragmentem większej jednostki – pradoliny warszawsko-berlińskiej biegnącej od Wisły pod Warszawą, doliną obecnej Bzury, Warty i Odry w kierunku Berlina. Przypuszcza się, że pradoliną tą płynęły wody o ilości 30 000-40 000 m3/s, czyli tyle ile niesie obecnie Ganges i Brahmaputra łącznie. Tak wielka ilość wody niosła masy materiału, który osadzał się w dnie doliny tworząc grube warstwy żwirów i piasków.

Wycofanie się lądolodu

Po całkowitym ustąpieniu lodowca poziom wody obniżył się znacznie i odsłoniła się dolina o szerokości miejscami bliskiej 20 km. W jej dnie, pomiędzy grubymi, piaszczystymi łachami i oddzielającymi je błotnistymi fragmentami dawnych, niewykorzystanych już koryt i zagłębień, płynęła Wisła o szerokości ledwie przekraczającej teraz jeden kilometr. Piaski, na skutek działania silnych wiatrów i braku przytrzymującej je szaty roślinnej uformowały się z czasem w ciągi nakładających się wydm. Dawne koryta i podłużne zagłębienia w dnie doliny zaczęły stopniowo zarastać roślinnością wodną, bagienną i lądową.

Wydmy

Wydma to piaszczyste wzniesienie Jej powstanie związane jest z działalnością wiatrów, czyli z transportem eolicznym i akumulacją materiału piaszczystego. Wśród wydm wyróżnia się wiele typów. Jednym z nich są wydmy powstałe w pradolinach rzek. Do takiego właśnie typu należą wydmy Kampinoskiego Parku Narodowego. Cechuje je, podobnie jak i większość innych typów, asymetria stoków. Stoki dowietrzne, po których wiatr przesuwa piasek są łagodne (3-12°) i twarde. Stoki odwietrzne, po których ziarna piasku staczają się pod wpływem grawitacji są strome (30-33°) imniej ubite. Ciągłe przesypywanie ziaren piasku powoduje stopniowe przemieszczanie wydm zgodnie z kierunkiem przeważających wiatrów. Ruch wydm ustaje w momencie pojawienia się na nich roślinności.

Puszczańskie, pojedyńcze wydmy mają z reguły kształt łuku (wydmy paraboliczne) o ramionach skierowanych pod wiatr, czyli na zachód. Ich „miękka” część znajduje się więc po stronie wschodniej. Największą wysokość (do 30m.) osiągają w miejscu zagięcia łuku, w tzw. czole.

Nakładające się wydmy tworzą nieregularne, rozległe formy. Na terenie parku znajdują się dwa wały zbudowane z szeregu nakładających się na siebie wydm. Ich przebieg jest w przybliżeniu równoległy do kierunku pradoliny, średnia wysokość wynosi 10-20 m, nachylenie do 25°. Południowe pasmo wydm ma około 35 km długości i 1 –1,5 km szerokości, północne zaś – 21 km długości i 3-5 km szerokości. Strome, południowe stoki wałów wydmowych graniczą najczęściej z pasem bagien.

Kampinoskie wydmy w kształcie paraboli, łuków i ich różnych kombinacji, unieruchomione przez roślinność kilkanaście tysięcy lat temu, są zjawiskiem niezwykłym nawet w skali europejskiej. Gdyby jednak usunąć obecną szatę roślinną, w bardzo krótkim czasie znów stałyby się wydmami ruchomymi.

Bagna

Kampinoskie bagna utworzyły się w miejscach dawnych koryt pra Wisły. Od wschodu i zachodu koryta te zostały ograniczone naniesionymi przez rzeki iłami. Taki układ geomorfologiczny spowodował powstanie bezodpływowych basenów, które zasilane były wodami deszczowymi. Po pewnym czasie w miejscach tych utworzyły się płytkie i rozległe jeziora..

Wkraczanie lasu

Wydmy paraboliczne zaczynają zarastać roślinnością począwszy od swych łuków, gdzie warstwa piasku jest najcieńsza i gdzie korzeniom najbliżej do wilgotnego podłoża Pierwsza pojawia się roślinność sucholubna. Kolejny etap, to wkroczenie na teren pradoliny lasu. Na wydmach chętnie rosły wymagające małych ilości wody sosny z niewielką domieszką dębów. Płytkie jeziora pomiędzy wałami wydm porastały najpierw roślinnością wodną, potem lądową przybrzeżną, a następnie trawami turzycowymi. Obumierające i gnijące bez dostępu powietrza szczątki roślinne utworzyły z czasem wiecznie wilgotne torfowiska. Na ich obrzeżach pojawiły się liściaste lasy skupione w zespoły olszowe i łęgowe.

Szata roślinna

Zróżnicowanie rzeźby terenu i stosunków wodnych odzwierciedla się w różnorodności szaty roślinnej, która tworzy odmienne skupiska na wydmach i bagnach. Dodatkowo, ogromna różnorodność roślinna puszczy związana jest z jej położeniem na trasach ptasich przelotów i u zbiegu kilku rzek. Takie położenie umożliwiło transport nasion nawet z bardzo odległych miejsc. Na terenie Kampinoskiego Parku Narodowego stwierdzono występowanie ponad 1200 gatunków roślin naczyniowych oraz 50 gatunków porostów i 115 gatunków mszaków. Wśród roślin naczyniowych 69 gatunków objętych jest w Polsce ochroną całkowitą, a 15 podlega ochronie częściowej. Dla Centralnej Polski gatunkiem endemicznym tzn. takim, który nigdzie więcej nie występuje w tym rejonie jest brzoza czarna. Rośnie ona pojedynczo lub małymi kępami w lasach liściastych. Od zwykłej brzozy „białej”oprócz czarno-ciemnobrązowej kory różni ja także ustawienie gałęzi pod kątem prostym do pnia, a nie ukośnie do góry. Osobliwością są również relikty polodowcowe (pozostałości z czasów epoki lodowcowej) – chamedafne północna zwana rozmarynkiem, występująca w stanie naturalnym w pobliżu kręgu polarnego oraz zimoziół północny a także pochodzące z dalekich, położonych na południowy-wschód od Polski stepów – wężymord i wisienka kwaśna. Poszczególne zbiorowiska roślinne puszczy mają wyraźnie odmienne upodobania siedliskowe: na wydmach rosną suche bory sosnowe, u ich stóp żyzne lasy mieszane i grądy, na bagnach zaś olchy z wystającymi nad powierzchnię wody omszałymi korzeniami.

Wydmowe suche bory sosnowe mają małe wymagania glebowe. Mimo trudnych warunków największe 230 letnie okazy sosen mierzą blisko 30 m wysokości i 250 cm w obwodzie. W podszycie i runie rosną tu przede wszystkim porosty (np. chrobotek reniferowy), czarne jagody, wrzosy i jałowce. Do najładniejszych należy sosnowy drzewostan w rezerwacie Wilków i Sieraków. Niestety większość borów sosnowych nie ma już naturalnego charakteru i pochodzi z monokulturowych zalesień z czasów I i II wojny światowej.

Bory mieszane są znacznie bogatsze. Zachowały się w obniżeniach między wydmami i w dolnych partiach wydm. Prócz dominujących sosen spotyka się w nich domieszkę potężnych dębów, graby, klony i lipy.Tam, gdzie wśród bagien znajdują się suche wyniesienia rosną najżyźniejsze lasy – grądy. Charakteryzują się one drzewostanem sosnowo-dębowym z domieszką grabu, lipy, klonu i wiązów. Są to najbogatsze florystycznie i drzewostanowo puszczańskie zbiorowiska Parku.

Na terenach podmokłych zachowały się olsy – bagienne lasy olszy czarnej. Dwa – cztery drzewa rosnące na wysokich kopcach tworzą kępy, na których skupia się nie znosząca podtapiania bogata flora mchów, paproci i różnych bylin. Pomiędzy kępami rozpościerają się grząskie obniżenia i dolinki z roślinnością bagienną: turzyce, trzciny, kosaciec żółty, skrzypy i sitowie leśne. Występują tu również wierzby i kalina.

W puszczy rośnie wiele drzew pomników przyrody. Nazwy niektórych z nich często związane są z wydarzeniami historycznymi lub konkretnymi osobami, np. Sosna Powstańców 1863 r., Dąb Jagiellon, czy Dąb Kobendzy.

Fauna

Faunę parku szacuje się na około 16 500 gatunków. Najliczniejszą grupę stanowią owady, których najbardziej dokuczliwymi przedstawicielami są z pewnością komary. Liczne podmokłe obszary są dla nich prawdziwą wylęgarnią. Nad turystami wędrującymi puszczą od maja do lipca pastwi się aż 31 gatunków tych kąśliwych owadów.

Prócz komarów spotkać tu można aż 50 gatunków ssaków. Leśnicy kampinoskiego Parku Narodowego specjalizują się w restytucji, czyli ponownym zasiedlaniu puszczy przedstawicielami tych gatunków, które tu niegdyś żyły. Należą do nich łosie (symbol Parku), bobry i rysie. Prace związane z wypuszczaniem rysi na wolność trwają od 1992 r. Przez kilka miesięcy młode rysie sprowadzone z ogrodów zoologicznych żyły w wielkiej leśnej zagrodzie, gdzie uczyły się samodzielnie zdobywać pokarm. Nauczone polowania, zaopatrzone w nadajniki radiowe, krążą po lesie budząc postrach wśród mniejszej zwierzyny. Dzięki nadajnikom naukowcy mogą śledzić ich dalsze losy.

Ważną grupę stanowią też ptaki, których występuje tutaj aż ponad 200 gatunków, z czego około 150 to gatunki lęgowe. Do najciekawszych należą bociany czarne, żurawie, orliki krzykliwe i bieliki. Bociany czarne mają gniazda w starych drzewostanach. Żurawie zakładają swoje gniazda w bagnistych i niedostępnych olsach bezpośrednio na ziemi. Od kilkudziesięciu lat w zachodniej części Parku znajduje się kolonia lęgowa czapli siwej. W środowisku leśnym gniazduje 7 gatunków ptaków drapieżnych. Najpospolitszymi są jastrząb i myszołów. Orzeł bielik założył ostatnio dwa gniazda co jest ewenementem, ponieważ z całego Mazowsza znanych jest łącznie z kampinoskimi 5 gniazd tych ptaków

Występowanie na terenie Puszczy Kampinoskiej wielu rzadkich ptaków, zwłaszcza świerszczaka i derkacza, zadecydowało o uznaniu w 1999 r przez Parlament Europejski za ostoję ptaków o randze europejskiej.

Inne oblicze puszczy…

W przeszłości puszcza kampinoska nieraz dawała schronienie powstańcom. Świadczą o tym liczne cmentarze i mogiły rozrzucone w lesie. Wspomnieć tu trzeba chociażby o Mogile Powstańców z 1863 r, kryjącej szczątki oddziału „Dzieci Warszawy” – młodzieży uchylającej się przed poborem do wojska carskiego, który stoczył tu bitwę, cmentarz żołnierzy z czasów I wojny światowej, obrońców z września 1939 r (Armia Poznań i Pomorze), cmentarz w Palmirach – symbol bestialstwa i zbrodni hitlerowskich. Mieszkańcy puszczańskich wiosek walczyli w konspiracji. W 1944 r, w okresie powstania warszawskiego, 3 500 żołnierzy AK grupy „Kampinos” wspomagało stolicę.

Fot. Peggychoucair