Karkonoski Park Narodowy
Parki narodowe

Karkonoski Park Narodowy

Kilka ogólnych informacji o Karkonoskim Parku Narodowym i szkic budowy geologicznej Karkonoszy przedstawione zostały w poprzednim numerze „Przyrody Polskiej”. Kolejne osobliwości przyrodnicze tego rejonu, nie tylko geologiczne, to wodospady i historia ich powstania, wzgórze Chojnik z jaskiniami w granicie, ciekawa szata roślinna i coraz mniej już liczna fauna oraz surowy klimat.

Mniejsze wodospady i kaskady często występują na stromych i wartkich strumieniach Karkonoszy. Większe, wyższe, niosące duże ilości wody nie są zbyt liczne.

Wodospad, to z geograficznego punktu widzenia pionowe lub bardzo strome, swobodne spadanie strumienia przelewającego się przez wysoki próg skalny. U stóp progu, spadająca woda wraz z okruchami skalnymi wykonuje ruch wirowy i z wielką siłą rzeźbi tam zagłębienie przypominające małą studnię, zwane kotłem eworsyjnym lub wirowym. Woda wirując stale w kotle powoduje podmycie i podcięcie skały, a następnie stopniowe jej zawalanie, łącznie z oberwaniem górnej partii progu. W rezultacie takiego ciągłego, choć bardzo powolnego obrywania progu, niszcząca siła wody cofa go w górę strumienia. Zjawisko takie nosi nazwę erozji wstecznej. Szczeliny i pęknięcia istniejące w skałach ułatwiają ten proces, gdyż serie skalne wzdłuż nich podmyte łatwo się osuwają. Wodospad może się składać z kilku progów i tworzyć kaskady, czyli serie położonych blisko siebie niedużych wodospadów lub stromych progów. O potędze wodospadu decyduje nie tylko wysokość progu, ale także ilość wody spadającej w jednostce czasu.

Największym z wodospadów po polskiej, północnej stronie pasma Karkonoszy, jest wodospad Kamieńczyka, który utworzył się na strumieniu Kamieńczyk wypływającym ze stoków Szrenicy. Wodospad położony jest na zach. od Szklarskiej Poręby, na wysokości 846m n.p.m. Jego potrójna kaskada spada z wysokości 27 m. wykonując dwa zakręty. Pod środkową kaskadą, w granitowych skałach znajduje się wykopana przed wiekami grota. Piękno i siła wodospadu szczególnie dobrze widoczne są po obfitych opadach, gdy woda rozpryskuje się w wąskim wąwozie i z hukiem żłobi kocioł eworsyjny. Poniżej wodospadu znajduje się głęboki i mroczny przełom strumienia o długości ok. 100m, o pionowych sięgających 30m ścianach i szerokości ledwie kilku metrów. Istnienie tego przełomu jest dowodem na działanie erozji wstecznej i cofanie się progu wodospadu w górę potoku. Świadczą o tym także wyraźnie widoczne w dnie strumienia dawne kotły eworsyjne. Wodospad i jego najbliższą okolicę można podziwiać z krótkiej, specjalnie przygotowanej dla turystów trasy. Na głowę należy założyć kask dla ochrony przed spadającymi kamieniami.

W podobnej odległości od Szklarskiej Poręby, lecz po wschodniej jej stronie, na wysokości 520m n.p.m. znajduje się równie znany i piękny wodospad Szklarki. Powstał on na potoku Szklarka, który wypływa ze stoków Wielkiego Szyszaka i Śmielca. Utworzony jest, podobnie jak wodospad Kamieńczyka, w spękanych granitowych skałach. Wysokość progu wodospadu wynosi 13 m. Powyżej progu potok jest płytki i płynie prawie całą szerokością doliny. Spadając strumień wody zwęża się, tworząc charakterystyczny kształt trójkąta (w okresach bezdeszczowych jeden z boków trójkąta zanika). U stóp wodospadu znajduje się głęboko wydrążony kocioł eworsyjny. W pobliżu, nieco w dół potoku widocznych jest kilka starych, już nieczynnych kotłów eworsyjnych. Ich głębokość sięga 4m, średnica – 2 m. Są jednym z dowodów na długotrwałą działalność erozji wstecznej i stałe cofanie się progu wodospadu w górę potoku. Wędrówka cofającego się progu została rozpoczęta około 400m od obecnego wodospadu u ujścia potoku do głównej w tym rejonie rzeki – Kamiennej i trwa do dzisiaj.

W końcowym swoim odcinku, poniżej wodospadu Szklarka płynie wartkim, spienionym nurtem tworząc malowniczy przełom wśród wysokich, sięgających do 40 m. skał. Niektóre skały w wąwozie pokryte są żółtym porostem kontrastującym wyraźnie z szarym, granitowym tłem. Porost ten to krążniczka jaskrawa rosnąca w miejscach, gdzie powietrze jest wilgotne i wyjątkowo czyste. Ze względu na takie upodobania krążniczka jest doskonałym biowskaźnikiem. W pobliżu ujścia Szklarki, nad Kamienną, znajduje się kilka takich zażółconych, jaskrawych, widocznych z daleka skał. Największe ich skupisko zwane jest „Żółtą skałą”. Wąwóz Szklarki i jego okolice porasta piękny mieszany las regla dolnego. Ze względu na swe niezwykłe walory przyrodnicze wodospad Szklarki i jego okolice włączone zostały w skład Karkonoskiego Parku Narodowego i stanowią jego enklawę odległą od głównego obszaru parku o około 3 km.

Szata roślinna

Szata roślinna Karkonoszy, jak wszystkich wysokich gór, ma charakterystyczny układ strefowy. Od podnóża gór, do ich szczytów rośliny układają się w pasy o różnorodnym składzie gatunkowym, tworząc tak zwane piętra roślinne, uzależnione przede wszystkim od wysokości ponad poziom morza i warunków siedliska. Wraz z wysokością szata roślinna ubożeje. Przechodzi ze strefy lasów zawierającej lasy mieszane regla dolnego i lasy świerkowe regla górnego, do strefy bezleśnej dzielącej się na piętro kosodrzewin i piętro alpejskie z trawami, mchami i porostami. Lasy mieszane regla dolnego doskonale się zachowały właśnie w rejonie wodospadu Szklarki. Są to fragmenty drzewostanów zbliżonych do naturalnych zespołów sosnowo-jodłowo-bukowych z domieszką modrzewia, lipy, jawora i dodatkowo świerka. Również w strefie lasów regla dolnego znajduje się druga enklawa Karkonoskiego Parku Narodowego – granitowe, pojedyncze wzgórze Chojnik (627m n.p.m.) porośnięte lasem bukowym z domieszką świerka, modrzewia, sosny i brzozy. Na północnym stoku wzgórza znajdują się dwie jaskinie. Jedna z nich utworzona jest w „Zbójeckich Skałach” i nosi nazwę „Dziurawy Kamień”. Jej korytarz, a raczej wąska szczelina, liczy 20m długości i ciągnie się wzdłuż pęknięcia w zwartym masywie skalnym. Zakończona jest pionowym, blisko 3-metrowym, wąskim kominem. Przejścia tą tajemniczą szczeliną nie można polecać osobom z nadwagą. Druga z jaskiń, znacznie bardziej dostępna, zwana „Zbójecką grotą” to 5-metrowy okap skalny. obydwie zasługują na uwagę, gdyż jaskinie w granitach należą do rzadkości.

Na szczycie Chojnika wznosi się murowany zamek. Wybudował go w połowie XIV w. książę świdnicki Bolko II, w miejscu istniejącego już w XIII w. zamku drewnianego. W XIV w. zamek stał się własnością rodu Schaffgotschów. Położenie na wysokiej i niedostępnej skale oraz stale rozbudowywane fortyfikacje spowodowały, że zamek nigdy nie został zdobyty. W 1675 r uległ jednak siłom natury – spłonął od uderzenia pioruna. Obecnie w jego ruinach mieści się schronisko PTTK. U podnóża Chojnika, w miejscowości Sobieszów znajduje się siedziba dyrekcji i Muzeum Przyrodniczego Karkonoskiego Parku Narodowego.

Lasy świerkowe regla górnego występują na wysokości od 1000 do 1250m n.p.m. W drzewostanie dominuje tu w sposób naturalny świerk z niewielką domieszką jaworu i buka, i jarzębiny w pobliżu górnej granicy. W runie leśnym spotkać można czarne jagody, paprocie, goryczkę i naparstnicę. Zarówno naturalne lasy tego piętra, jak i lasy regla dolnego na znacznych obszarach uległy zniszczeniu. Rabunkową ich eksploatację rozpoczęto jeszcze w XVIII w., dla celów przemysłu szklarskiego. Po ogromnej powodzi postanowiono zalesić zdewastowane stoki. W tym celu sprowadzono sadzonki świerkowe z różnych miejsc Europy, głównie z austriackich i niemieckich Alp. Nie były one jednak przystosowane do odmiennych nieco, sudeckich warunków. Wprawdzie wyrosłe z nich lasy pokryły zbocza i wstrzymały erozję gleby, ale jakość drzew i ich stan zdrowotny jest daleki od dobrego. Drzewa są mało odporne na wiatrołomy, ataki szkodników i grzybów oraz na emisje przemysłowe dające tzw. kwaśne deszcze. Kwaśne deszcze atakują osłabione drzewa zarówno od strony gałęzi i igieł, jak też od strony korzeni, gdy zanieczyszczona woda deszczowa wsiąka w glebę. W rezultacie, na znacznych przestrzeniach dostrzec można martwe połacie lasów. Na każdym jednak kroku widoczna jest praca leśników. Z ostatnich lat pochodzą olbrzymie powierzchnie nowych drzewostanów sadzonych wprawdzie ludzką ręką, lecz wyhodowanych na miejscu, w Sudetach i odpornych genetycznie.

Charakterystycznym miejscem w strefowym układzie roślinności jest górna granica lasu przebiegająca w Karkonoszach w przybliżeniu na wysokości ok. 1250m n.p.m. W pobliżu tej granicy drzewa karłowacieją i rosną kępami lub pojedynczo wśród pojawiającej się tu kosodrzewiny.

Piętro kosodrzewiny również uległo częściowemu zniszczeniu już pod koniec XVIII w., gdy nastąpił rozwój pasterstwa wysokogórskiego. W wielu miejscach doszło wówczas do sztucznego poprzerywania pasa kosówek i do powstania sztucznie zakładanych górskich łąk. Na przełomie XIX i XX wieku piętro kosodrzewiny zostało wzięte pod ochronę, dzięki czemu dzisiaj odbudowuje swoje dawne pozycje.

Najwyższe z pięter roślinnych, piętro alpejskie występuje tylko w szczytowych partiach górskich. Jego obecność zaznacza się występowaniem ubogiej roślinności reprezentowanej głównie przez trawy, mchy i porosty.
W całym paśmie Karkonoszy szczególne miejsce zajmuje flora torfowisk (opis torfowiska w lutowym numerze „Przyrody Polskiej”) z wełnianką pochwowatą i wąskolistną, wełnianeczką darniową i różnymi gatunkami traw i turzyc oraz flora kotłów polodowcowych. W karkonoskich kotłach spotkać można gatunki endemiczne, tzn. takie, które nigdzie więcej na świecie nie występują (skalnica bazaltowa i dzwonek karkonoski) oraz relikty polodowcowe. Te ostatnie przywędrowały do nas z północy wraz z epoką lodowcową i przetrwały w wysokogórskim odosobnieniu do dziś. Należą do nich: wierzba lapońska, malina moroszka, zimoziół północny, gniadosz sudecki, czy skalnica śnieżna. Do ciekawostek zaliczany jest też poryblin jeziorny (rodzaj paproci), rosnący w Wielkim Stawie oraz wiele innych, mniej znanych form.

Fauna

Świat zwierzęcy Karkonoszy jest stosunkowo ubogi. W pasie regla licznie występują dziki, sarny, jelenie, lisy i kuny oraz muflony sprowadzone z początkiem XX w. z Sardynii. Do wysokości 850m n.p.m. spotkać można salamandrę plamistą. Świat ptaków reprezentują przede wszystkim: głuszec, drozd obrożny, pliszka górska, płochacz skalny, cietrzew i pluszcz. Ciekawa jest fauna polodowcowych kotłów. Z ważniejszych należą tu: skorupiaki widłonogi i ślimak poczwarówka północna związana z żyłą bazaltową. Nad torfowiskami widuje się rzadkiego owada – ważkę miedziopierś oraz wszędobylskie górskie motyle.

Pełen przekrój doskonale zilustrowanej flory i fauny Karkonoszy oglądać można w Muzeum Przyrodniczym Karkonoskiego Parku Narodowego w Sobieszowie.

Klimat

Karkonosze znajdują się w zasięgu klimatu oceanicznego, ale panuje w nich lokalny klimat górski. Charakteryzuje się on długimi, ostrymi zimami, znacznymi opadami atmosferycznymi, dużymi wahaniami temperatury, silnymi wiatrami oraz gwałtownymi załamaniami pogody: deszcz, mgła, mżawka, nagłe spadki temperatur nawet w środku lata, oblodzenie, szron, duże skoki ciśnienia. Wraz ze wzrostem wysokości maleje temperatura (średnio o ok. 0,6°C co 100m wysokości), a wzrasta siła wiatru i ilość opadów. Klimat karkonoski jest znacznie surowszy niż np. tatrzański na podobnych wysokościach. Dni w pełni słonecznych i bezwietrznych trafia się w ciągu roku niewiele, a Śnieżka zaliczana jest do najbardziej wietrznych miejsc Europy. Mgły występują przez 290 dni w roku. Zimą te częste zamglenia w wyniku silnego skondensowania i różnicy temperatur tworzą śnieżnolodową szadź, czyli osad kryształków lodowych. Zjawisko to powstaje przy zetknięciu powietrza przesyconego przechłodzonymi, zamarzającymi kropelkami mgły z drzewami, ścianami schronisk czy tyczkami, których temperatura jest mniejsza niż 0°C. Wszystko pokrywa wówczas gruba, biała warstwa, nadająca szczytowym partiom gór nierzeczywisty, bajkowy charakter. W Karkonoszach pełna pokrywa śnieżna utrzymuje się ponad 100 dni w roku. Grube płaty śniegu najdłużej, bo aż do czerwca pozostają w Kotłach Śnieżnych.

Fot. JerzyGorecki

Michał to doświadczony ornitolog i miłośnik polskiej przyrody. Jego pasje obejmują rowerowe wyprawy i zwiedzanie parków narodowych. Jego teksty są bogate w fachową wiedzę i osobiste doświadczenia, służąc jako zachęta do odkrywania i ochrony rodzimej natury. 🐦🚴‍♂️🏞