Gorczański Park Narodowy - las
Parki narodowe

Gorczański Park Narodowy

Gorce tworzą ciekawą i malowniczą grupę górską położoną w Beskidach Zachodnich. W centralnej części masywu, i w kilku okolicznych enklawach w 1981 założono, (a w 1988 nieco powiększono) Gorczański Park Narodowy. Na obszarze 7019 ha chronione są w nim pozostałości niegdysiejszej rozległej puszczy karpackiej wraz z zamieszkującą w niej zwierzyną. Naturalnym bogactwem Parku są jego walory przyrodnicze oraz krajobrazowe.

Centralną częścią Gorców jest gniazdo Turbacza (1310 m n.p.m.) leżące na pograniczu Parku. Zbiega się w nim kilka ważniejszych gorczańskich grzbietów. Najdłuższy z nich, stanowiący wschodnie odgałęzienie, łączy szczyty Jaworzyny Kamienickiej (1288 m n.p.m) i Gorca (1228 m n.p.m). Od następnego grzbietu z kulminacją Kudłonia (1274 m n.p.m) dzieli go głęboka, malownicza i dzika dolina Kamienicy. Trzecim z wielkich gorczańskich grzbietów objętych ochroną jest grzbiet zachodni (graniczny dla Parku) opadający w kierunku Rabki, ze szczytami Obidowiec (1106 m n.p.m) i Groniki (1027 m n.p.m). Obszar Gorczańskiego Parku Narodowego stanowi 14 proc. powierzchni Gorców.

Gorce słyną z pięknych widoków. Z wysoko położonych hal w pogodny dzień roztacza się imponująca panorama postrzępionych jak koronka skalistych Tatr, widoczne są skałki Pienin oraz zalesione szczyty Beskidu Wyspowego i Żywieckiego. Dyrekcja Gorczańskiego Parku Narodowego mieści się w Porębie Wielkiej w Podworskich zabudowaniach.

Flisz karpacki

Gorce, podobnie jak znaczna część Karpat, zbudowane są z serii skalnych zwanych fliszem karpackim. Cechą charakterystyczną fliszu jest naprzemianległe, seryjne występowanie ławic skalnych zbudowanych ze zlepieńców, różnobarwnych piaskowców, mułowców i iłowców. Ławice piaskowców są zazwyczaj uziarnione frakcjonalnie. Termin ten oznacza, że większe ziarna i okruchy skalne znajdują się w dolnej części ławicy, mniejsze – w górnej, czyli przeciętna średnica ziarna maleje ku górze.

Pomiędzy kolejnymi ławicami występują ostre, dobrze widoczne dolne granice wyróżniające się zmianą uziarnienia skały. I tak np. ponad bardzo drobnoziarnistym piaskowcem o jednakowych ziarnach kwarcu lub ponad łupkami, nagle pojawia się ławica gruboziarnistego piaskowca, o dużych ziarnach różnej średnicy. Średnica tych ziaren maleje stopniowo w górę ławicy. W pobliżu takiej granicy, na spodniej warstwie, widoczne są często formy zwane hieroglifami. Wyróżnia się dwa rodzaje hieroglifów: mechaniczne i organiczne. Hieroglify mechaniczne powstają na skutek działania prądu, który np. wlecze kamień, muszlę, lub patyk uderzając nim jakiś czas w dno. Hieroglify organiczne to utrwalone na powierzchni ławic ślady działalności życiowej zwierząt, np. pozostawione ślady odnóży czy miejsce żerowania.

Gorce należą do jednostki geologicznej zwanej płaszczowiną magurską. Na skutek mioceńskich (trzeciorzędowych) ruchów górotwórczych zostały „odkute”, czyli oderwane od pierwotnego podłoża i pchnięte w kierunku północy, na odległość 20-30 kilometrów, czyli na teren obecnych Gorców. Spoczywają one teraz bezpośrednio na starszym „miejscowym” podłożu. Flisz karpacki pod względem wieku obejmuje kredę i dolny trzeciorzęd. Najstarsze jego serie liczą blisko 100 mln lat. Jest utworem monotonnym: tak samo zbudowane warstwy skalne powtarzają się wielokrotnie i prawie nie zawierają skamieniałości (jedynie hieroglify mechaniczne i organiczne), które mogłyby precyzyjnie określić wiek skały. Dlatego dokładniejsze określenie wieku poszczególnych ogniw skalnych jest bardzo trudne.

Geomorfologia

Gorce mają łagodne, rozległe kopulaste wierzchołki. Stromo nachylone zbocza zdarzają się tylko w partiach szczytowych oraz w dolinach rzek i potoków. Taki układ wynika między innymi z ich „fliszowej” historii geologicznej. W seriach skalnych fliszu karpackiego budującego pasmo Gorców główną rolę odgrywają piaskowce. Są to skały bardziej twarde i odporniejsze na wietrzenie, czyli oddziaływanie czynników atmosferycznych (wiatr, deszcze, zamarzająca woda rozsadzająca szczeliny skalne itp) niż inne ławice fliszu. Dzięki tej twardości tworzą kopulaste wzniesienia łączące się w długie grzbiety. Przeciwieństwem ławic piaskowcowych są ławice zbudowane z mało odpornych na wietrzenie, łatwo wypłukiwanych przez wodę kruchych i miękkich łupków. W miejscu ich występowania powstają zwykle przełęcze i głęboko wcięte „V kształtne doliny”.

W czasie okresu zlodowaceń, gdy na terytorium obecnej Polski zsuwał się ze Skandynawii lądolód, a w Tatrach tworzyły się lodowce górskie, Gorce pozostawały bez pokrywy lodowej. Podlegały jednak bardzo silnej erozji, w wyniku której wypełnione wodą po brzegi rzeki i potoki wcięły się głęboko, żłobiąc wąskie doliny przypominające w przekroju kształt litery V.
Inną z osobliwości fliszu karpackiego na terenie Parku jest niewielka jaskinia zwana Zbójecką Jamą. Jaskinia ta położona jest na północnych zboczach Jaworzyny, w pobliżu jej partii szczytowych.

Sieć wodna

Ze względu na wilgotny, górski klimat teren Gorców obfituje w wody i odznacza się dużą ilością źródeł i strumieni. Gęsta sieć rzek i potoków górskich dzieli pasmo Gorców na liczne grzbiety. Stoki północne i zachodnie odwadniane są na ogół przez dopływy Raby, a pozostałe należą do dorzecza Dunajca. W granicach Parku leżą obszary źródliskowe potoków Konina, Olszowy Potok i Poręba, które wpadają do Porębianki, a następnie do Raby oraz rzek Kamienica i Łopuszna będących dopływami Dunajca. Rzeki i potoki głęboko wcinają się pomiędzy grzbiety górskie – w pobliżu źródeł ściany mogą sięgać kilkunastu m. Najlepszym przykładem takiej rzeki jest wartko płynąca, wąsko wcięta pomiędzy zbocza Jaworzyny, Gorca i Kudłonia Kamienica. Na terenie Parku, w górnym biegu dolina tej rzeki ma przebieg równoleżnikowy, który następnie łagodnym łukiem zmienia się w południkowy. Jedną z osobliwości tej rzeki jest to, że przepływa ona zaledwie kilkanaście metrów poniżej przełęczy Borek. Po drugiej stronie tej przełęczy, prawie tak samo blisko od niej, płynie potok Konina, który wcina się w podłoże intensywniej i eroduje szybciej niż Kamienna. W niedługim czasie (w sensie geologicznym) Konina może przechwycić wody Kamiennej. Zjawisko takiego przechwycenia, przeciągnięcia wód jednej rzeki przez drugą nazywa się kaptażem.

W Gorcach brak jest jezior. Jedyne stałe jeziorko, nie wykazujące większych wahań poziomu wody, leżące w obrębie Parku, to Pucułowski Stawek. Powstał on na skutek zatarasowania wód małego potoku przez stare osuwisko. Liczy 40 m długości i 15 m szerokości. Wody jeziorka owiane są tajemnicą, co jest źródłem licznych legend. Okresowych, małych jeziorek powstających po opadach jest znacznie więcej. W ostatnich latach wiele z nich z nich, jak np. na Zbójeckim Placu w pobliżu Jaworzyny, ma tendencję do zamieniania się w młaki (podmokłe, bagienne fragmenty łąki) lub zanikania.

Klimat

Klimat gorczański ma charakter typowo górski. Zima jest tu długa i ostra, zdarza się, że pokrywa śnieżna zalega nawet 240 dni w roku. Średnia opadów całorocznych przewyższa znacznie średnią z terenów nizinnych: od 722 mm w górskich dolinach, do 1350 mm na Turbaczu. Na każde 100 m wysokości temperatura obniża się o 0,5 oC. Wiosna bywa krótka, lato deszczowe, jesień długa i pogodna. Okres wegetacji roślin skrócony jest do 155 dni.

Przeważają wiatry z zachodu i południowego-zachodu, choć często też z południa, poprzez Tatry, docierają silne podmuchy halnego. Podobnie jak w Tatrach, halny czyni spustoszenie w drzewostanie.

Fot. JerzyGorecki

Michał to doświadczony ornitolog i miłośnik polskiej przyrody. Jego pasje obejmują rowerowe wyprawy i zwiedzanie parków narodowych. Jego teksty są bogate w fachową wiedzę i osobiste doświadczenia, służąc jako zachęta do odkrywania i ochrony rodzimej natury. 🐦🚴‍♂️🏞