Narwiański Park Narodowy położony jest w województwie podlaskim, w górnym biegu rzeki Narwi, w jednym z najbardziej dzikich miejsc w Polsce. Utworzony został w 1996 r, w miejscu powstałego w 1985 roku Narwiańskiego Parku Krajobrazowego, by chronić fragment górnej Narwi i jej doliny wraz z występującą tam pierwotną przyrodą. Łączna powierzchnia parku wynosi 7 350 ha z czego ponad 5000 ha to własność prywatna. Zachowały się tu nieliczne w Europie, naturalne, nie zniszczone przez meliorację bagna i tereny podmokłe, które wraz z wodami są dominującymi ekosystemami i zajmują ok. 90 proc. obszaru parku. Przez teren Parku prowadzi kilka szlaków pieszych oraz szlak kajakowy. Siedziba dyrekcji Parku mieści się w Kurowie.
Narew od źródeł w Puszczy Białowieskiej na Białorusi, do ujścia do Wisły w Nowym Dworze Mazowieckim liczy 484 km (z tego w Polsce 448,1 km). Jest rzeką nizinną – na prawie całej swej długości przepływa przez Nizinę Mazowiecko-Podlaską. W górnym odcinku płynie szeroką i bagnistą doliną pomiędzy morenowymi wysoczyznami: Wysokomazowiecką i Białostocką (obydwie ponad 150 m n.p.m.) i Równiną Bielską. Właśnie ta część doliny, od Suraża, gdzie rzeka skręca na północ do Rzędzian, objęta została ochroną Narwiańskiego Parku Narodowego. Koryto tworzy tu liczne zakola, meandry, rozwidlenia, starorzecza i rozlewiska. Średni spadek doliny jest minimalny i wynosi zaledwie 0,19 proc.: w Surażu dno doliny zalega na poziomie 118 m n.p.m., w Rzędzianach – 110,7 m n.p.m. Lewobrzeżne dopływy Narwi na terenie Parku to: Liza, Szeroka Struga, Awissa i Kurówka, prawobrzeżne – Kowalówka, Turośnianka i Czaplinianka, w pobliżu ujścia której znajduje się zespół 32 stawów rybnych.
Osobliwości geologiczne
Pierwsza z osobliwości geologicznych Doliny Narwi Górnej, to jej czwartorzędowa historia. Na terenie parku, pomiędzy Surażem i Rzędzianami rzeka płynie doliną, która ukształtowała się w czwartorzędzie, w czasie zlodowacenia środkowopolskiego, czyli około 250 tys. lat temu. Lodowiec na tereny obecnej Niziny Mazowiecko-Podlaskiej przyniósł ze sobą różnorodny rozdrobniony materiał skalny zebrany w Skandynawii i po drodze. Po stopieniu się pozostawił ogromne ilości żwirów, różnoziarnistych piasków, glin, iłów itp. Miąższość tych czwartorzędowych osadów sięga aż 200 m. Właśnie po tych osadach, wcinając się w otaczające wysoczyzny na głębokość do 25 m, płynie Narew. Głębiej, pod korytem rzeki i lodowcowymi osadami, znajdują się twarde skały podłoża.
Druga z osobliwości to fakt, że lodowiec wycofując się w czasie ocieplania klimatu zanikał najpierw na wyniesieniach, gdzie jego miąższość była nieco mniejsza. Po stopieniu pozostawał po nim materiał morenowy, który nadbudowuje obecnie wysoczyzny sąsiadujące z doliną. W zagłębieniach lód utrzymywał się znacznie dłużej tworząc odizolowane bryły martwego lodu. Najprawdopodobniej właśnie te bryły lodu, po wytopieniu się, dały początek dzisiejszej Dolinie Narwi Górnej. O wytopiskowej genezie doliny świadczy obecność na jej zboczach form pochodzenia glacjalnego czyli lodowcowego: kemów (patrz nr kwietniowy „Przyrody Polskiej”, Biebrzański Park Narodowy), nisz i małych dolinek wytopiskowych. Najwyższy z kemów, zwany Babią Górą (161 m n.p.m.) lub Górą Ogrodową, wyraźnie zaznacza się ponad doliną, na prawym jej brzegu, w otulinie parku, pomiędzy Choroszczą a Kruszewem.
Trzecia z osobliwości dotyczy samej rzeki. Generalnie wśród typów rzek wyróżnia się ostatnio cztery: prostolinijny, meandrujący, roztokowy i anastomozujący. W historii swego rozwoju, Narew początkowo płynęła zakolami, zwanymi meandrami, powstającymi wskutek działania erozji bocznej . Nazwa meandrów pochodzi z Azji Mniejszej, od rzeki Meander, która płynąc tworzy liczne zakola. Do powstania meandrów wystarczy nieznaczne zaburzenie prostolinijnego biegu rzeki, np. podcięcie miękkich warstw w jednym miejscu brzegu utworzy płyciznę. Płycizna spowoduje odcięcie głównego nurtu i skierowanie go na brzeg przeciwległy, gdzie znów dojdzie do podcięcia warstw. Tak rozpoczętego procesu nie można już powstrzymać. Meandry tworzą się głównie wtedy, gdy spadek rzeki jest bardzo mały, a rzeka płynie w bardzo drobnoziarnistym materiale. W czasie meandrowania dochodzi do powstania starorzeczy .
Około 4500 lat temu nastąpiła zmiana typu rzeki z meandrującej na anastomozujący (w przybliżeniu rzeka wielokorytowa) i ten typ przeważa obecnie, choć na terenie parku można też obserwować odcinki rzeki płynącej meandrami oraz starorzecza. Warunkiem do powstania rzeki anastomozującej jest między innymi bardzo mały spadek doliny. Główny nurt dzieli się na kilka równorzędnych, mniejszych, tworzących mozaikową plątaninę różnej wielkości odnóg, które płyną w wielu kierunkach, rozgałęziają się, łączą, krzyżują, a miejscami rozlewają szeroko lub zanikają. Pomiędzy korytami tworzą się nieregularne wyspy, które często wznoszą się znacznie ponad poziom wody. Woda klucząc z trudem toruje sobie drogę wśród bujnej, wodnej i lądowej roślinności. Wiosną, kiedy rzeka wylewa, cała dolina zamienia się w jezioro z wyspami krzewów i trzcinowisk. Podobny, wielokorytowy bieg rzeki spotkać można w tropikach – w ten sposób płynie np. Amazonka i Kongo. Dlatego też Narwiański Park Narodowy nazywany bywa „polską Amazonką”.
Klimat
Północno-wschodnia część Niziny Mazowiecko-Podlaskiej, na terenie której leży Narwiański Park Narodowy, różni się od leżących dalej na zachód Nizin Środkowopolskich nieco chłodniejszym i bardziej kontynentalnym klimatem. Zima nadchodzi wcześnie, z początkiem listopada, jest długa i mroźna, a przymrozki trwają jeszcze późną wiosną. Na rzece pokrywa lodowa utrzymuje się zwykle od 30 października do 20 -30 marca. Jesienią i wiosną nad wodą często zalegają gęste mgły. Wszystkie te zjawiska atmosferyczne powodują, że okres wegetacyjny jest tu skrócony w stosunku do środkowej części Polski o około 10 dni.
Szata roślinna
Najczęściej spotykane w parku zespoły roślinne to szuwary turzycowiskowe i szuwary trzcinowe. Kolejne miejsca zajmuje roślinność wodna, następnie zbiorowiska łąkowe, ziołoroślowe, zarośla wierzbowe oraz występujące na niewielkim obszarze zespoły leśne – olsy. W wielu miejscach w dolinie szata roślinna układa się w charakterystyczne, równoległe strefy roślinne. Najbliżej rzeki znajduje się zalewana na parę miesięcy w roku strefa szuwarów właściwych z trzcinami i turzycami. Następna, licząc od Narwi strefa, to szuwary wielkoturzycowe (32% ogólnej powierzchni parku) z przewagą turzycy sztywnej, zaostrzonej i tunikowej, zalewane wodą tylko w czasie wiosennych roztopów. Najdalej, na krawędzi doliny rosną podmokłe lasy strefy olszyn bagiennych (olsy) zasilane przede wszystkim wodami gruntowymi wypływającymi ze zboczy doliny.
Ciekawostką jest fakt, że miejscami wśród bagien spotyka się niewielkie suche wyniesienia z roślinnością kserotermiczną, czyli taką, która żyje w warunkach długotrwałej suszy (suchorośla). Na bagnach i terenach zabagnionych występuje blisko 200 gatunków roślin naczyniowych, w tym 13 objętych ochroną gatunkową. Należą do nich między innymi grzybienie białe, grążel żółty, kosaciec syberyjski, storczykowate i chętnie pożerająca owady rosiczka.
Fauna
Dominującą grupą na terenie Parku jest awifauna. Rozległe moczary są świetną ostoją ptaków, których występuje tu blisko 200 gatunków, z czego aż 154 lęgowych. Ta część Doliny Narwi Górnej jest miejscem lęgowym ptaków wodno-błotnych o znaczeniu międzynarodowym i europejskim. Pochodzi stąd ponad 1% całej populacji europejskiej. Narwiański Park Narodowy jest miejscem rozrodu trzech gatunków ptaków zagrożonych wymarciem w skali światowej – bielika, derkacza (70 par) i wodniczki (50 par). Wśród zamieszkujących tu ptaków przeważają ptaki błotne i brodzące. W okresie wiosennych i jesiennych wędrówek gromadzą się tu na odpoczynek i żerowanie stada liczące czasem ponad 1000 osobników. Prócz gatunków pospolitych jak np. kaczki krzyżówki, występują także gatunki rzadkie i ginące, charakterystyczne dla doliny i związane z szuwarami bagiennymi. Należą do nich między innymi kaczki świstun i rożeniec, bataliony, błotniaki łąkowe, dubelty, derkacze, kuliki wielkie, kropiatki, błotniczki, bąki i zielonki. Ptaki te do żerowania i gniazdowania wymagają rozległych, podmokłych i nieskażonych terenów. W większości są typowymi mieszkańcami bagien, unikają terenów suchych i lasów.
Prócz dominujących ptaków występują w parku również pospolite ssaki. Najciekawsze z nich to łosie, wydry, gronostaje oraz rozprzestrzeniające się coraz bardziej i zmieniające swą działalnością krajobraz bobry. Te płochliwe z natury zwierzątka czują się tu na tyle dobrze, że przy odrobinie szczęścia można je obserwować z odległości kilku metrów. Liczne są także płazy (13 gatunków) oraz ryby 22 gatunki (wędkowanie udostępnione) Prócz pospolitych gatunków jak karpie, leszcze, liny, karasie, płotki, sumy, szczupaki i wzdręgi występują także gatunki będące pod ochroną. Należą do nich piskorz, koza, różanka i śliz.
Obiekty zabytkowe
Na obrzeżu parku podziwiać można liczne pozostałości zabytków ludowego budownictwa i rzemiosła: tradycyjne drewniane zagrody i budynki wiejskie kryte strzechą, wiatraki i przydrożne kapliczki. Ciekawy jest park przydworski w Kurowie, kościół z 1887 r w Waniewie, ziemna reduta Koziołek z 1656 r, oraz prywatne muzeum archeologiczne w Surażu. Dla turystów atrakcją są przejażdżki łódkami pychówkami po rozgałęzionym, zagubionym w zieleni korycie Narwi oraz edukacyjne, przyrodnicze ścieżki.
Fot. JerzyGorecki
