W artykule chcę zaprezentować Państwu „Program ochrony dolin rzecznych w Polsce”, który wraz z zespołem przygotowałam na zamówienie Departamentu Leśnictwa, Ochrony Przyrody i Krajobrazu. Zadanie wykonaliśmy na podstawie umowy zawartej pomiędzy Ministrem OśZNiL (obecnie Minister Środowiska), IOś i NFOśiGW. Celem pracy było przygotowanie podstaw merytorycznych i programowych do zabezpieczenia przed degradacją walorów przyrodniczych dolin rzecznych oraz ochrony różnorodności biologicznej ekosystemów dolinowych ze szczególnym uwzględnieniem ich funkcji jako korytarzy ekologicznych.
Cztery etapy
Pracę realizowaliśmy w czterech etapach. W pierwszym opracowaliśmy „Wstępną koncepcję potrzeb ochrony dolin rzecznych”, która została poddana szerokiej dyskusji na zorganizowanym przez Instytut Ochrony środowiska seminarium w dniu 27 maja 1999 r. Był to drugi etap pracy. W trzecim etapie dokonaliśmy weryfikacji wstępnej koncepcji i ostatecznie wskazaliśmy do ochrony 77 różnej długości odcinków dolin rzecznych (21 jako parki krajobrazowe i 56 jako obszary chronionego krajobrazu). Propozycję tą przedstawiliśmy na mapie w skali 1:500.000 na tle krajowego systemu obszarów chronionych. Dla każdego wskazanego obszaru została opracowana karta dokumentacyjna charakteryzująca walory przyrodnicze danego obszaru oraz zaistniałe zmiany antropogeniczne wraz z oceną własną autorów stanu przekształcenia środowiska.
W trzecim etapie omówiliśmy także metodę pracy, przyjmowane kryteria typowania obszarów do ochrony i ich delimitacji oraz zamieściliśmy bogatą bibliografię przedmiotu. W czwartym etapie pracy powstały uszczegółowione mapy typowanych do ochrony terenów dolin rzecznych z zaznaczonymi miejscami potencjalnych barier ekologicznych, związanych z urbanizacją i obiektami infrastruktury komunikacyjnej.
W kończącym pracę czwartym etapie, przedstawiliśmy też uzasadnienia objęcia ochroną wytypowanych obszarów, pożądany harmonogram czasowy realizacji zaproponowanego programu oraz ogólne zasady zagospodarowania i ochrony dolin rzecznych.
Opracowana koncepcja ochrony dolin rzecznych nawiązuje do wchodzącej wkrótce w życie Ramowej Dyrektywy Wodnej UE, zobowiązującej nasz kraj (ze względu na przyszłe członkostwo w Unii Europejskiej) do ekologicznej oceny i klasyfikacji wód. Zastosowana metoda, będąca podstawą waloryzacji i wyboru dolin rzecznych do ochrony może stanowić jeden z trzech podstawowych elementów (obok komponentu biologicznego i fizyko-chemicznego) ekologicznej klasyfikacji rzek w Polsce, zgodnie z praktyką europejską, zwracającą szczególną uwagę na zachowanie różnorodności biologicznej ekosystemów rzecznych w nawiązaniu do Dyrektywy Habitatowej w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej flory i fauny (Council Directive…1992) i Dyrektywy Ptasiej (Council Directive…1979) oraz potrzebą zachowania ciągłości chronionej przestrzeni dolin rzecznych z uwzględnieniem zobowiązań Polski do tworzenia Europejskiej Sieci Ekologicznej (NATURA 2000, EECONET).
Koncepcja
Z naszej analizy rozmieszczenia wielko przestrzennych form ochrony przyrody, takich jak: parki narodowe, parki krajobrazowe i obszary chronionego krajobrazu wynika, że obecny krajowy system obszarów chronionych ma wiele luk i nieciągłości. Granice administracyjne często dzieliły w sposób sztuczny naturalne jednostki przyrodniczo-krajobrazowe. Ponieważ wiele granic administracyjnych przebiegało wzdłuż cieków wodnych, powszechnie spotyka się urywanie zasięgu granic obszarów chronionych przy rzece, albo dojście z nimi do linii brzegowej, bez zapewnienia kontynuacji po drugiej stronie doliny.
Od czasu pierwszych realizacji koncepcji ochrony krajobrazu w latach 70-tych zmieniły się poglądy na rolę i funkcje obszarów chronionych; doszły nowe, ekologiczne argumenty na rzecz ochrony pewnych wartości terenów (różnorodność biologiczna, korytarz ekologiczny) oraz kryteria wyboru terenów. Starano się je uwzględnić w niniejszej pracy. Tereny dolin rzecznych zostały tak wybrane aby umożliwić włączenie do krajowej sieci również szczególnie cenne obszary, jak:
- wodno-błotne o zidentyfikowanych wartościach przyrodniczych, w tym: ostoje ptaków spełniające wymogi konwencji RAMSAR, ostoje przyrody CORINE o znaczeniu europejskim;
- doliny rzeczne o walorach przyrodniczo-krajobrazowych i kulturowych wskazywane, jako projektowane parki krajobrazowe (lub kwalifikujące się, zdaniem autorów pracy, do takiej formy ochrony);
- doliny rzeczne, które mają istotne znaczenie dla utrzymania związków przyrodniczo-przestrzennych między już chronionymi terenami parków narodowych i krajobrazowych oraz ważnych ostoi przyrodniczych;
- doliny rzeczne, które stanowią jedyne urozmaicenie przekształconych antropogenicznie obszarów i pełnią zarazem funkcję elementów wzbogacających krajobraz (nizinne obszary staroglacjalne), a także korytarzy ekologicznych umożliwiających utrzymywanie więzi przyrodniczych z otoczeniem.
Do ochrony wytypowaliśmy, jak już wspomniałam, 77 obszarów dolin rzecznych. Wskazane tereny dolin rzecznych w prezentowanej Koncepcji… uzupełniają istniejącą sieć obszarów chronionych o ważne przyrodniczo tereny węzłowe (w rozumieniu koncepcji EECONET) oraz zapewniają większą spójność przestrzenną istniejących obszarów chronionych (tworząc powiązania przyrodnicze między nimi) poprzez sieć wskazanych rzecznych korytarzy ekologicznych (mapa).
Typując do ochrony doliny rzeczne przede wszystkim staraliśmy się zapewnić ochronę ciągłości tak ważnych korytarzy ekologicznych, jakie stanowią w systemie europejskim i międzynarodowym największe rzeki Polski: Wisła, Odra oraz Warta, Noteć i Bug. W tym celu wytypowaliśmy dziesięć obszarów związanych z doliną Wisły (8, 10, 39, 43, 52, 104, 109, 110, 111, 112), siedem związanych z doliną Odry (1, 17, 18, 27, 32, 115, 116), pięć związanych z doliną Warty (14, 15, 19, 20, 34), dwa związane z doliną Noteci (9, 14) oraz trzy związane z doliną Bugu (29, 51, 108). Wśród tych obszarów osiem pretenduje do rangi ochrony w formie parku krajobrazowego.
Kolejną ważną przesłanką przy typowaniu obszarów do ochrony było zapewnienie przyrodniczych związków przestrzennych pomiędzy obszarami o znacznej różnorodności biologicznej. Istotne braki takich powiązań występują między obszarami węzłowymi w pasie pojezierzy i w pasie nadmorskim. Dla wypełnienia tej luki wytypowaliśmy do ochrony sześć obszarów (2, 3, 4, 5, 6, 7). Są to doliny rzek średniej wielkości o dużych walorach przyrodniczo-krajobrazowych jak: Rega, Parsęta, Wieprza, Łupawa, Łeba i Reda. Wśród nich, w dolinie (pradolinie) ¸ żeby, występuje jedno z największych torfowisk kraju.
Rozległy pas wybrzeża morskiego (jego zachodni odcinek) dotychczas nie został objęty żadną formą ochrony. Dlatego też ten nadmorski obszar, wraz z sąsiadującymi pradolinami pomorskimi (w tym z dolinami rzek Świniec i Grzybnica) wskazano do ochrony w formie parku krajobrazowego (101). W dolinach tych znajdują się głębokie torfowiska i jeziora. Torfowiska te, szczególnie w okolicy Zalewu Kamieńskiego, tworzyły się przez zarastanie większych zbiorników wodnych. W górnych biegach rzek mają charakter dolinowy i nieco mniejszą miąższość torfu. Występują tu zbiorowiska szuwarowe i łąki turzycowe.
Kolejna duża luka w łączności przestrzennej obszarów chronionych występuje w pasie nizin. W środkowo-wschodniej części Polski zaproponowaliśmy aby do systemu włączyć dolinę dolnej Narwi (12), dolinę Omulwi (11) oraz dolinę Nurca i Nurczyka (16), a także dolinę Liwca (24) z preferencją do utworzenia na środkowym odcinku tej doliny parku krajobrazowego (107). Dla wypełnienia tej luki w sieci obszarów chronionych, proponujemy do systemu włączyćtakże rozległy rejon doliny Krzny (55). Podobny charakter mają tereny doliny Huczwy (49) oraz górnego i środkowego Wieprza (36, 56). W południowo-wschodniej części kraju system uzupełniają proponowane do ochrony doliny Sanu (41), Lubaczówki (47) i Tanwi (42). Z kolei na obszarze nizin południowo-zachodniej Polski luki w ciągłości krajowego systemu obszarów chronionych proponujemy wypełnić przez włączenie dolin rzek: Prosny (28), Grabi (54), Kaczawy (31) i Bobru (26).
Dośç szczególnym terenem dolinowym, który proponujemy objąć ochronąi to w formie parku krajobrazowego jest obszar wododziałowy Ner – Bzura (113), zajmujący część rozległej doliny o długości około 32 km. Wypełniona jest ona przez torfowisko o głębokości do 3 m torfu. Szata roślinna tego terenu to przeważnie łąki i pastwiska turzycowo-trawiaste z małymi rozproszonymi lasami i zaroślami olchowymi. Znajdują się tu też liczne wyrobiska po ręcznej, niezorganizowanej eksploatacji torfu. Wyrobiska obecnie zalane są wodą i porośnięte roślinnością pływającą oraz szuwarami. Występują tu także stanowiska roślinności solniskowej. W rolniczym krajobrazie Kujaw dolina ta stanowi jedyny korytarz umożliwiający przemieszczanie się zwierząt na kierunku wschód-zachód i równocześnie przyczynia się do wzbogacenia uproszczonej struktury przyrodniczej tego regionu oraz urozmaicenia miejscowego monotonnego krajobrazu.
W wyniku przeprowadzonej wielokryterialnej analizy rozmieszczenia terenów o uznanych wartościach przyrodniczych, do systemu proponowanych do ochrony dolin rzecznych w formie PK włączono cały szereg obszarów (odcinków rzek) o udokumentowanych wartościach przyrodniczych wysokiej rangi, w tym 13 europejskich i 6 krajowych ostoi ptaków wodno-błotnych oraz 53 ostoje przyrody CORINE.
Doliny rzeczne wytypowane jako obszary chronionego krajobrazu nie są obecnie objęte żadną formą ochrony przyrody. Doliny rzeczne wytypowane jako parki krajobrazowe zwykle chronione są tylko fragmentarycznie.
Ukazana na mapie sieć obszarów, która powstała przez dołączenie wytypowanych dolin rzecznych do krajowego systemu obszarów objętych ochroną prawną, charakteryzuje się dużą spójnością. Można więc stwierdzić, że dobrze wpisuje się w zalecenia Dyrektywy 92/43/EWG w sprawie ochrony siedlisk naturalnych, zobowiązującej państwa członkowskie do tworzenia Europejskiej Sieci Ekologicznej Specjalnych Obszarów Chronionych NATURA-2000.
Program
Objęcie formalną ochroną 77 wytypowanych obszarów (o łącznej powierzchni ok. 1660 tys. ha (5 proc. powierzchni kraju), z oczywistych względów będzie musiało być odpowiednio rozłożone w czasie. Zakłada się, że cały program powinien zakończyć się do 2010 roku i przebiegać w trzech etapach.
Etap I powinien zakończyć się w roku 2003 (przewidywany termin przystąpienia Polski do Unii Europejskiej). W tym etapie w szczególności powinny byç objęte ochroną obszary o paneuropejskim znaczeniu (doliny Wisły, Odry i Bugu oraz pozostałe z szczególnie cennymi ostojami ptaków wodnych i błotnych jak też obszary, na których występuje zagrożenie walorów (np. żywiołową zabudową turystyczną). Takich obszarów wytypowano 27 ( w tym 8 parków krajobrazowych), o łącznej powierzchni ok. 740 tys. ha.
Etap II powinien być realizowany w latach 2004-2006. W tym czasie powinno się powołać kolejne 28 obszarów (w tym 7 parków krajobrazowych) o łącznej powierzchni ok. 630 tys. ha. W ostatnim III etapie, w latach 2006-2010, zakłada się utworzenie 22 obszarów (w tym 6 parków krajobrazowych). Biorąc pod uwagę, że w dziesięcioleciu 1989-1999 utworzono 69 parków krajobrazowych i łącznie wszystkimi formami ochrony przyrody objęto blisko 15 proc. powierzchni kraju, zakładany program wydaje się możliwy do przyjęcia i wykonania.
Fot. JerzyGoreck
