Torfowiska to jedne z najbardziej unikalnych i cennych ekosystemów na Ziemi, które pełnią kluczową rolę w ochronie bioróżnorodności, magazynowaniu węgla oraz regulacji stosunków wodnych. W Polsce zajmują niewielki procent powierzchni kraju, jednak ich znaczenie dla klimatu i środowiska jest ogromne. Są domem dla rzadkich gatunków roślin i zwierząt, a także naturalnym filtrem wody. Niestety, działalność człowieka, osuszanie i zmiany klimatyczne prowadzą do ich degradacji, co sprawia, że ochrona torfowisk staje się pilnym wyzwaniem. Jakie funkcje pełnią torfowiska i dlaczego warto je chronić?

Czym są torfowiska i dlaczego są ważne?

Torfowiska to unikalne ekosystemy, które powstają na terenach podmokłych, gdzie proces rozkładu roślinności jest spowolniony z powodu nadmiaru wody. W Polsce tofowiska zajmują około 1% powierzchni kraju, co stanowi nieco ponad 3,2 tysiąca kilometrów kwadratowych. Mimo ich stosunkowo niewielkiego udziału, odgrywają kluczową rolę w zachowaniu różnorodności biologicznej, retencji wody oraz magazynowaniu węgla, co jest niezwykle istotne w kontekście zmian klimatycznych.

Torfowisko jest jednym z typów mokradeł – na tyle uwodnionym siedliskiem, że rozwija się tam specyficzna roślinność oraz zachodzą procesy akumulacji osadów organicznych, prowadzące do powstawania torfu. Jest to teren stale podmokły, o słabym natlenieniu i trudno przepuszczalnym podłożu, co ogranicza procesy rozkładu szczątków roślinnych. Torfowiska różnią się od innych siedlisk podmokłych tempem powstawania materii organicznej – torf akumuluje się wtedy, gdy rozkład organicznych osadów zachodzi wolniej niż ich przyrost. Kluczową rolę w tym procesie odgrywają niskie temperatury i niewielka ilość tlenu w podłożu, co spowalnia działalność mikroorganizmów rozkładających materię roślinną.

Torfowiska w Polsce

W Polsce znajduje się ponad 49 tysięcy torfowisk, z czego aż 90% stanowią torfowiska niskie, 6% to torfowiska wysokie, a pozostałe to formy przejściowe. Najwięcej torfowisk występuje na północy kraju, zwłaszcza w pobliżu Bałtyku, na Mazurach, Kurpiach oraz w dolinach Noteci i Biebrzy. W terenach górskich torfowiska można znaleźć m.in. w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej, Karkonoszach, Górach Izerskich, Górach Stołowych i Bystrzyckich.

Torfowiska w Puszczy Rominckiej

Puszcza Romincka jest jednym z najlepiej zachowanych kompleksów leśnych w Polsce, a jej torfowiska stanowią cenny element krajobrazu przyrodniczego. Badania przeprowadzone w tej części kraju wykazały obecność wielu unikalnych zbiorowisk roślinnych, w tym subborealnych brzezin bagiennych, które są charakterystyczne dla tej strefy geograficznej​​.

Rodzaje torfowisk

W Polsce wyróżniamy kilka typów torfowisk, które różnią się warunkami hydrologicznymi, dostępnością składników odżywczych oraz roślinnością.

• Torfowiska wysokie – Charakteryzują się tym, że są zasilane głównie wodami opadowymi, co sprawia, że mają bardzo ubogie warunki siedliskowe i kwaśne podłoże. Dominują na nich mchy torfowce (Sphagnum), które zatrzymują wodę i tworzą charakterystyczne kopuły. Roślinność jest tu skąpa, ale można spotkać m.in. rosiczki, żurawinę błotną i modrzewnicę zwyczajną.

• Torfowiska przejściowe – Powstają na pograniczu torfowisk wysokich i niskich, gdzie mieszają się wody gruntowe z wodami opadowymi, co sprawia, że ich warunki są pośrednie między tymi dwoma typami. Występuje tu bogatsza roślinność, w tym liczne gatunki turzyc (Carex), a także torfowce i rośliny bagienne. Są one ważnym siedliskiem dla wielu gatunków ptaków i owadów.

• Torfowiska niskie – Są zasilane wodami gruntowymi i powierzchniowymi, dzięki czemu ich gleba jest bardziej zasobna w składniki odżywcze, co sprzyja rozwojowi różnorodnej roślinności. Rosną tu m.in. różne gatunki turzyc, trzciny oraz rośliny z rodziny wrzosowatych (Ericaceae), a także krzewy i drzewa, takie jak wierzby i brzozy. Torfowiska niskie są najczęściej spotykanym typem torfowisk w Polsce.

Znaczenie ekologiczne torfowisk

Torfowiska w Polsce odgrywają kluczową rolę w ekosystemie, wpływając na klimat, gospodarkę wodną i bioróżnorodność. Ich funkcje ekologiczne obejmują:

• Magazynowanie węgla: Dzięki powolnemu rozkładowi materii organicznej, torfowiska stanowią jedno z najważniejszych miejsc magazynowania węgla na Ziemi. To sprawia, że odgrywają istotną rolę w przeciwdziałaniu zmianom klimatycznym.
• Regulacja obiegu wody: Torfowiska mają zdolność zatrzymywania dużych ilości wody, co pomaga w łagodzeniu skutków susz i powodzi.
• Siedliska dla unikalnych gatunków: Torfowiska są domem dla wielu rzadkich i chronionych gatunków roślin i zwierząt, takich jak żuraw (Grus grus), bagnica torfowa (Scheuchzeria palustris) czy rosiczka okrągłolistna (Drosera rotundifolia).

Roślinność torfowisk

Roślinność polskich torfowisk jest silnie uzależniona od warunków hydrologicznych i dostępności składników odżywczych, co wpływa na różnorodność gatunków w poszczególnych typach torfowisk.

• Torfowiska wysokie, ubogie w substancje odżywcze i zasilane wyłącznie wodami opadowymi, są siedliskiem mchów torfowców (Sphagnum spp.), które odgrywają kluczową rolę w procesie torfotwórczym. Występują tu również rosiczka okrągłolistna (Drosera rotundifolia), żurawina błotna (Oxycoccus palustris), modrzewnica zwyczajna (Andromeda polifolia) i bagno zwyczajne (Ledum palustre).
• Torfowiska niskie, dzięki zasilaniu wodami gruntowymi, są bardziej zasobne w składniki odżywcze i charakteryzują się bogatszą roślinnością. Spotkać tu można wierzby (Salix cinerea, Salix pentandra), bobrek trójlistkowy (Menyanthes trifoliata), knieć błotną (Caltha palustris), turzyce (Carex rostrata, Carex limosa) oraz tojeść bukietową (Lysimachia thyrsiflora).
• W torfowiskach przejściowych roślinność stanowi mieszankę cech torfowisk niskich i wysokich. Część torfowisk jest również porośnięta przez drzewa i krzewy, głównie brzozę omszoną (Betula pubescens), sosnę zwyczajną (Pinus sylvestris) oraz olszę czarną (Alnus glutinosa), które pojawiają się zwłaszcza na torfowiskach niskich i przejściowych.

Zagrożenia i ochrona torfowisk w Polsce

Torfowiska są ekosystemami niezwykle wrażliwymi na działalność człowieka. Największe zagrożenia dla ich istnienia to:

• Melioracje i osuszanie: Prowadzą do degradacji torfowisk poprzez obniżenie poziomu wód gruntowych, co przyspiesza proces mineralizacji torfu.
• Zanieczyszczenie wód: Spływ nawozów i środków ochrony roślin z okolicznych pól może prowadzić do eutrofizacji torfowisk.
• Zmiany klimatyczne: Wzrost temperatury i zmniejszenie opadów mogą negatywnie wpłynąć na bilans wodny torfowisk, prowadząc do ich degradacji.

W Polsce podejmowane są liczne działania mające na celu ochronę tych cennych ekosystemów. Wiele torfowisk znajduje się w obrębie parków narodowych i rezerwatów przyrody, gdzie prowadzi się monitoring ich stanu oraz działania ochronne, takie jak renaturyzacja i rekultywacja zdegradowanych obszarów.

Wielofunkcyjne użytkowanie torfowisk a ochrona bioróżnorodności

Mimo ochrony wielu mokradeł w Polsce, ich zarządzanie wciąż napotyka problemy. Tradycyjne użytkowanie, jak koszenie czy wypas, stało się nieopłacalne, a osuszanie torfowisk przez wadliwe systemy melioracyjne prowadzi do degradacji torfu nawet na ponad 1 m głębokości.

Szacuje się, że 400 000 ha torfowisk zostało osuszonych, co zwiększa emisję gazów cieplarnianych i negatywnie wpływa na faunę i florę. Problemem jest także niekontrolowane pozyskiwanie torfu, m.in. przy budowie stawów rybnych. Racjonalne zarządzanie, np. usuwanie zmineralizowanego torfu jako nawozu, mogłoby ograniczyć degradację.

Ratunkiem dla torfowisk jest retencja wody i odbudowa dawnych stosunków wodnych. Niestety, brak szczegółowych analiz hydrologicznych utrudnia skuteczną ochronę. Wsparciem mogą być programy rolno-środowiskowe, promujące ekstensywne użytkowanie terenów podmokłych.

Bibliografia

1. Matowicka, B., Drzymulska, D. (2009). Proces powstawania subborealnych brzezin bagiennych na wybranych torfowiskach Niziny Północnopodlaskiej. Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie, 9(4), 177-185.
2. Pawlikowski, P., Jarzombkowski, F. (2015). Torfowiska Puszczy Rominckiej. Uniwersytet Warszawski, Zakład Ekologii Roślin i Ochrony Środowiska. ​​
3. Jabłońska, E., Dzierża, P., Górski, M., Sobociński, W. (2004). Torfowiska z bliska – czyli co ciekawego kryje moja okolica. Stowarzyszenie Chrońmy Mokradła CMok. ​​
4. Bartoszuk, H., Dembek, W., Frąckiel, K., Klepadło, D., Kłosowski, T., Kucharska, A., Mirowski, I., Nawrocki, P., Piórkowska, M., Piórkowski, H., Rycharski, M., Sterzyńska, M., Szewczyk, M., Wasilewski, Z., Znaniecka, M. (2005). My, tutejsi nad Biebrzą. Towarzystwo Biebrzańskie, WWF. ​​
5. Dajdok, Z., Pawlaczyk, P. (2009). Inwazyjne gatunki roślin ekosystemów mokradłowych Polski. Wydawnictwo Klubu Przyrodników, Świebodzin. ​