Podobnie, jak w odniesieniu do ochrony obszarowej i obiektowej, także przy ochronie gatunkowej roślin, zwierząt i grzybów właściwa ocena poziomu ochrony wymaga wzięcia pod uwagę nie tylko zakazów, ale i wyjątków od nich. Mówiąc wszakże o wyjątkach, należy mieć na uwadze dwa sposoby ich ustalania:

• ustawa z 16 kwietnia 2004 o ochronie przyrody (Dz. U. Nr 92, poz. 880 ze zm.) wymieniając w art. 51 ust. 1 i art. 52 ust. 1 zakazy, jakie mogą być wprowadzone w odniesieniu do gatunków chronionych, od razu w art. 51 ust. 2 i art. 52 ust. 2 wskazuje na odstępstwa, jakie mogą być dopuszczone; zakazy i odstępstwa od nich zostały skonkretyzowane w trzech rozporządzeniach Ministra Środowiska:
  • z 9 lipca 2004 w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną (Dz. U. Nr 168, poz. 1764),
  • z 9 lipca 2004 w sprawie gatunków dziko występujących grzybów objętych ochroną (Dz. U. Nr 168, poz. 1765),
  • z 28 września 2004 w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną (Dz. U. Nr 220, poz. 2237),
• ta sama ustawa w art. 56 upoważnia ministra właściwego do spraw środowiska i wojewodę do zezwalania na dalsze odstępstwa.

Jeśli chodzi o pierwszy sposób określania odstępstw, omawiałem go w trzech częściach (16, 17 i 18) tych „Rozważań” poświęconych ochronie gatunkowej. W tym miejscu zajmę się zezwoleniami przewidzianymi w art. 56.

Podmiotami upoważnionymi do zezwalania są minister właściwy do spraw środowiska i wojewoda, przy czym rozgraniczenie kompetencji nastąpiło w sposób następujący:

Minister właściwy do spraw środowiska może zezwolić na zbiór roślin i grzybów objętych ochroną gatunkową, chwytanie, odławianie lub zabijanie zwierząt objętych ochroną gatunkową oraz na inne czynności podlegające zakazom lub ograniczeniom w stosunku do gatunków:

• objętych ochroną ścisłą,
• objętych ochroną częściową, jeżeli:
  • zezwolenie dotyczy obszaru wykraczającego poza granice jednego województwa lub
  • ma to związek z działaniami podejmowanymi przez tego ministra, w tym dotyczącymi:
    • realizacji krajowej strategii ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej,
    • programów ochrony gatunków zagrożonych wyginięciem,
    • realizacji umów międzynarodowych.

Wojewoda na obszarze swego działania może zezwolić:

• w stosunku do gatunków objętych ochroną częściową – na:
  • pozyskiwanie lub zbiór roślin lub grzybów, ich części i produktów pochodnych,
  • pozyskiwanie, chwytanie lub zabijanie zwierząt,
  • inne czynności podlegające zakazom lub ograniczeniom,
• w stosunku do gatunków objętych ochroną ścisłą – na:
  • zbieranie, przetrzymywanie i posiadanie martwych, w tym spreparowanych zwierząt, ich części i produktów pochodnych,
  • fotografowanie i filmowanie mogące powodować niepokojenie lub płoszenie.

Formą prawną zezwolenia jest zawsze decyzja administracyjna, której wydanie zostało obwarowane szczególnymi warunkami:

• może być wydana tylko na wniosek odpowiadający wymaganiom formalnym określonym w siedmiu punktach zamieszczonych w art. 56 ust. 6,
• sama musi odpowiadać wymaganiom formalnym określonym w ośmiu punktach zamieszczonych w art. 56 ust. 7,
• może być wydana tylko wtedy, jeżeli zostaną spełnione jednocześnie następujące warunki:
  • Brak rozwiązań alternatywnych,
  • Brak zagrożenia dla dziko występujących populacji chronionych gatunków roślin, zwierząt lub grzybów,
  • Za udzieleniem zezwolenia przemawia co najmniej jedna z sześciu przyczyn ujętych w taksatywnym (wyczerpującym) wyliczeniu z art. 56 ust. 4

Przyczyny w art. 56 ust. 4:

• potrzeba ochrony innych dziko występujących gatunków roślin, zwierząt, grzybów oraz ochrony siedlisk przyrodniczych,
• konieczność ograniczenia poważnych szkód w gospodarce, w szczególności rolnej, leśnej lub rybackiej,
• interes zdrowia i bezpieczeństwa powszechnego,
• inne konieczne wymogi nadrzędnego interesu publicznego, w tym wymogi o charakterze społecznym lub gospodarczym, lub wymogi związane z korzystnymi skutkami o podstawowym znaczeniu dla środowiska,
• niezbędność w realizacji badań naukowych i programów edukacyjnych lub w realizacji celów związanych z odbudową populacji, reintrodukcją gatunków roślin, zwierząt lub grzybów albo do celów działań reprodukcyjnych, w tym do sztucznego rozmnażania roślin,
• umożliwienie, w ściśle kontrolowanych warunkach, selektywnie i w ograniczonym stopniu, zbioru lub przetrzymywania roślin i grzybów oraz chwytania lub przetrzymywania zwierząt gatunków objętych ochroną ścisłą w liczbie określonej przez wydającego zezwolenie,

Należy spełnić jeszcze wymagania dodatkowe i następcze, mianowicie:

• jeżeli pozyskiwanie zwierząt, roślin i grzybów ma nastąpić w lasach, konieczne jest porozumienie z właścicielem lub zarządcą lasu (art. 56 ust. 3),
• jeżeli zezwolenie dotyczy pozyskiwania roślin i zwierząt objętych ochroną gatunkową, to może być wydane tylko wtedy, jeżeli nie spowoduje to zagrożenia dla dziko występujących populacji chronionych gatunków roślin, zwierząt lub grzybów (art. 56 ust. 5),
• jeżeli podmiotem udzielającym zezwolenia jest wojewoda, to w terminie do 31 stycznia każdego roku jest zobowiązany złożyć ministrowi właściwemu do spraw środowiska raport o zezwoleniach wydanych w roku poprzednim oraz informację o wykorzystaniu zezwoleń (art. 56 ust. 8).

Są to warunki dość rygorystyczne, ale pozwalają na podejmowanie sensownych decyzji. Tytułem przykładu: jeżeli szkody wyrządzane przez bobry (zwierzęta pozostające pod ochroną gatunkową częściową) w gospodarstwach są poważne, nie ma alternatywnego rozwiązania jak tylko uśmiercenie pewnej liczby bobrów, co nie zagrozi dziko występującej populacji bobrów, to wojewoda może na podstawie art. 56 ust. 2 pkt 1 ustawy o ochronie przyrody zezwolić na zabicie określonej liczby bobrów.

Oczywiste jest, że także bóbr przeznaczony do unicestwienia korzysta z należnej każdemu zwierzęciu ochrony humanitarnej przewidzianej w ustawie z 21 sierpnia 1997 o ochronie zwierząt (Dz. U. 2003 Nr 106, poz. 1002 ze zm.), co oznacza, że jeżeli już musi zginąć, to ma zginąć od jednego celnego strzału, a nie konać w męczarniach.

Fot. schuetz-mediendesign