Las pachnący żywicą
Rośliny

Lasy pachnące żywicą

Lubimy przebywać w lesie także ze względu na balsamiczny i orzeźwiający zapach olejków eterycznych unoszących się w powietrzu. Terpentynowe olejki eteryczne wydziela igliwie oraz żywica wypływająca z drzew. Żywica jest także cennym surowcem przemysłowym.

Żywica balsamiczna występuje głównie w drewnie drzew iglastych, natomiast skamieniała, zwana bursztynem, pochodzi z tropikalnych lasów rosnących w dawnych epokach geologicznych. Bursztyn prawdopodobnie powstał z żywicy sosny bursztynowej, która obecnie nigdzie na świecie nie występuje.

W czasach starożytnych słynny szlak bursztynowy prowadził od Bałtyku, wzdłuż Wisły przez Kalisz, Śląsk (Wrocław) i Węgry aż do wybrzeży Adriatyku i Rzymu. Bursztyn zwany często złotem Bałtyku od wieków jest cenionym minerałem ozdobnym, a także uważany za magiczny, gdyż swą barwą symbolizuje słońce – źródło życia. Na ziemiach polskich najbogatsze złoża bursztynu znajdują się na wybrzeżu Bałtyku, ale dość znaczne jego zasoby spotyka się również na terenie Puszczy Kurpiowskiej i Borów Tucholskich. Największy znaleziony okaz bursztynu ważył 10 kg, natomiast w okolicy Tucholi wydobyto bryłę bursztynu ważącą około 3 kg.

Drzewa żywiczne i surowce żywiczne były cenione od niepamiętnych czasów. Informacje o wykorzystaniu żywicy spotykamy w Dziejach Herodota (historyka greckiego żyjącego w V w p.n.e.), który podaje, że żywica stosowana była w starożytnym Egipcie do balsamowania zmarłych królów i dostojników dworskich.

Staroegipskie i starogreckie farmakopee (spisy leków) wymieniają żywicę jako lekarstwo do uśmierzania bólów. Pozyskiwano ją w starożytnej Grecji z sosny alepskiej, pistacji oraz cedru. Przerobem i handlem żywicą oraz jej przerobami zajmowali się wówczas głównie Fenicjanie.

Natomiast w Europie na terenach obecnej południowej Francji (dawniej Galii) żywicowano już w okresie celtyckim (IV-V w p.n.e.). Żywica galijska znana była wówczas w handlu pod nazwą resina gallica.

W naszych drzewach żywica balsamiczna znajduje się w drewnie sosny, świerka i modrzewia oraz w pęcherzykach na korze drzew jodłowych. Świeża żywica sosnowa jest lekko żółtawą, lepką cieczą o przyjemnym, balsamicznym zapachu. Powstaje w podłużnych i poprzecznych przewodach żywicznych znajdujących się w drewnie. Żywica składa się przede wszystkim z węglowodorów terpenowych (terpentyny) i kwasów żywicznych (kalafonii) oraz niewielkiej ilości wody. Podczas destylacji z żywicy sosnowej otrzymujemy ponad 20 proc. terpentyny i około 70 proc. kalafonii.

Nazwa terpentyna pochodzi od starożytnego wyrazu terbenthina, który oznaczał oleożywicę wydzielaną przez krzewy pistacjowe rosnące w krajach śródziemnomorskich.

Balsamiczna żywica sosnowa znajdująca się w żywym drewnie zawiera do 41 proc. terpentyny, ale ta sama żywica pozyskiwana gospodarczo ma jej tylko około 25 proc. Terpentyna sosnowa stosowana jest w przemyśle chemicznym przy wyrobie farb, lakierów, past, leków, kosmetyków, środków: zapachowych, owadobójczych i grzybobójczych, mas plastycznych.

Jeszcze cenniejszym produktem żywicznym jest kalafonia, a jej nazwa pochodzi od antycznego greckiego miasta Colophonos leżącego w Małej Azji, które już w V w p.n.e. było głównym ośrodkiem przerobu i handlu żywicą w regionie Morza Śródziemnego.

W Polsce największym odbiorcą kalafonii są przemysły: gumowy (produkcja opon samochodowych) oraz celulozowy (produkcja papieru). Poza tym kalafonia jest składnikiem lakierów, smarów, mas plastycznych, materiałów wybuchowych, mydeł itp.

Na ziemiach polskich żywicę świerkową pozyskiwano (prymitywnymi metodami) już na początku XIX wieku. Dopiero w XX wieku rozpoczęto u nas żywicowanie sosny, wzorowane początkowo na metodzie francuskiej (płatowej). Do pierwszego gospodarczego żywicowania przystąpiono w 1908 r. w lasach tzw. Księstwa Warszawskiego. W latach 1916-1917 rozpoczęto również żywicować w lasach prywatnych. W latach 30. ubiegłego wieku nastąpił szybki rozwój żywicowania sosny w Polsce. Zbudowano wówczas również dwie destylarnie żywicy.

Została opracowana polska metoda żywicowania sosny wzorowana na metodzie żeberkowej. Zgodnie z obecnie obowiązującą Instrukcją żywicowania: do żywicowania można przeznaczyć tylko drzewa zdrowe, maksymalnie 6 lat przed ich wycięciem (wiek rębności sosny w Polsce wynosi 100 lat). Na drzewie zakłada się od 1 do 3 spał żywiczarskich w zależności od średnicy (pierśnicy) drzewa. Spałą nazywamy okorowaną część pnia drzewa (maksymalnie do 3/4 jego obwodu), na której robi się ukośne nacięcia w postaci rowków zwanych żłobkami. Pozostała część nienaruszonej kory, tzw. pas życiowy ma za zadanie utrzymywanie prawidłowych procesów życiowych drzewa. Spały nacina się raz w tygodniu, a żywica ze zbiorników wybierana jest raz w miesiącu. Pozyskanie żywicy w lesie trwa od początku maja do połowy października. W ciągu całego roku z jednej spały otrzymuje się średnio 1,5 kg żywicy sosnowej, a z jednego drzewa 3 kg żywicy (średnio na drzewie zakłada się 2 spały).

Celem zwiększenia wycieku żywicy nacięcia opryskuje się stymulatorami chemicznymi w postaci wodnego roztworu ekstraktu drożdżowego, lub drożdży paszowych, które zwiększają wyciek żywicy o około 40 proc.

Polska metoda żywicowania należy do najbardziej ekologicznych na świecie, gdyż nie powoduje istotnych zaburzeń fizjologicznych drzewa. Żywicowanie nie wpływa ujemnie na jakość techniczną pozyskiwanego surowca drzewnego, co zostało udowodnione wieloletnimi kompleksowymi badaniami naukowymi. Wyciek płynnej żywicy następuje tylko z obwodowej części pnia, która w czasie przetarcia dłużycy w tartaku przechodzi do odpadów. Natomiast wewnątrz pnia żywica jest zakrzepła. Stosowane zaś stymulatory wycieku żywicy nie są toksyczne dla drzewa i środowiska leśnego, raczej odwrotnie – prawdopodobnie powodują zwiększenie procesów biosyntezy różnych substancji korzystnych dla drzewa.

W okresie powojennym, szczególnie w latach 60. i w pierwszej połowie lat 70. ubiegłego wieku obserwujemy bardzo dynamiczny rozwój żywicowania gospodarczego w Polsce. Pozyskiwaliśmy wówczas średnio rocznie około 22 tys. ton żywicy sosnowej. Natomiast roczna baza surowcowa żywicowania została wówczas oszacowana na 30 tys. ton. Przy żywicowaniu w Lasach Państwowych zatrudnionych było ponad 10 tys. robotników – żywiczarzy. Poza tym byliśmy wówczas znaczącym eksporterem kalafonii na rynkach europejskich.

W następnych latach ilość pozyskiwanej żywicy zaczęła się zmniejszać, a w 1994 r. zaprzestano w ogóle żywicować gospodarczo w naszych lasach. Spowodowane to zostało przede wszystkim czynnikami subiektywnymi, gdyż wcześniej Lasy Państwowe ustaliły wysokie narzuty kosztów pośrednich na pozyskiwaną żywicę i wówczas żywicowanie dla nadleśnictw przestało być opłacalne. Zapotrzebowanie przemysłu krajowego wymusiło import żywicy sosnowej w ilości 4-5 tys. ton rocznie; głównie z Ukrainy, Brazylii a wcześniej z Chin, która jest przerabiana na kalafonię i terpentynę w destylarniach żywicy w Garbatce k. Radomia i Kłobucku k. Częstochowy.

Zapewne wkrótce powrócimy do żywicowania sosny i w naszych lasach znowu zobaczymy widoki żywicowanych drzewostanów oraz będziemy wdychać leśne powietrze nasycone zapachem balsamicznej żywicy.

Ilona to autorka i ekolog, absolwentka studiów z dziedziny ochrony środowiska. Jako wegetarianka z pasją do roślin, w szczególności do swojej kolekcji monster, i kundelkiem Waflem u boku, Ilona pisze inspirujące i naukowo poparte artykuły. Jej teksty oferują praktyczne rady i spostrzeżenia na temat zrównoważonego życia i wpływu na środowisko. 🌱🐾