Tarpan
Dzikie zwierzęta w Polsce Zwierzęta

Historia tarpanów – dzikich koni w Polsce

Pięćdziesiąt lat temu, w 1953 roku, dzikie konie polskie, znane także jako koniki polskie, zostały przeniesione z Białowieży do Popielna nad Jeziorem Śniardwy na Mazurach. Te wyjątkowe zwierzęta, żyjące półdziko, można tam spotkać do dziś, cieszące się zdrowiem i doskonałą kondycją. Ich historia jest nierozerwalnie związana z tarpanami – wymarłym podgatunkiem dzikich koni, które w naturalnych warunkach zamieszkiwały tereny Europy i są uważane za jednych z przodków współczesnych koni domowych.

Czym są konie tarpany?

Tarpany (Equus ferus ferus) to wymarły podgatunek dzikich koni, które niegdyś zamieszkiwały leśne i stepowe obszary Europy. Uważane są przez niektórych badaczy za przodków współczesnych koni domowych, choć ich dokładna rola w ewolucji konia domowego pozostaje przedmiotem dyskusji. Tarpany odznaczały się małą posturą, pręgą na grzbiecie oraz szarawym umaszczeniem, które pomagało im przetrwać w dzikim środowisku. Ostatnie tarpany żyjące na wolności zginęły w XIX wieku, lecz ich geny przetrwały w polskich konikach, które są efektem krzyżówek z lokalnymi rasami koni i stanowią próbę przywrócenia pierwotnych cech tarpanów

Tarpany – dzikie konie czy mieszańce?

Spór o pochodzenie tarpanów, zwanych także dzikimi końmi polskimi, rozgorzał jeszcze przed II wojną światową. Zastanawiano się, czy tarpan był autentycznym dzikim koniem, żyjącym na przestrzeni tysięcy lat na terenach Europy, od Hiszpanii i południowej Francji po stepy Ukrainy i Rosji, czy może stanowił jedynie zbliżoną do pierwotnego protoplasty odmianę konia. Według zachowanych wiadomości ostatni dziki tarpan żyjący na wolności został zabity w 1876 roku na Ukrainie, zaś w 15 lat później życie zakończył tarpan trzymany w moskiewskim zoo. Nie są to wiadomości ścisłe, bowiem tarpany były utrzymywane w innych poza Moskwą zwierzyńcach.

Dzikie konie polskie w polskich zwierzyńcach

Zygmunt Gloger w Encyklopedii Staropolskiej wspomina słynne polskie zwierzyńce, takie jak „zwierzyniec radziwiłłowski pod Białą,” gdzie trzymano ponad 600 danieli, a także niedźwiedzie, wilki, dziki i zające. Starowolski z kolei opisuje zwierzyniec w Krzepicach, w którym znajdowało się aż 1600 jeleni oraz liczne inne zwierzęta. W zwierzyńcu Zamoyskich koło Zamościa, jak podaje Rząrzyński w Historii Naturalnej, na początku XVIII wieku żyły jeszcze dzikie konie polskie. Gloger, powołując się na Rząrzyńskiego, nazywa tarpana „dzikim koniem polskim” w pracy wydanej w latach 1900–1903, czyli zaledwie kilka lat przed próbą restytucji tego gatunku w Polsce.

W Encyklopedii Powszechnej z 1997 roku czytamy o tarpanie: „W epoce lodowcowej rozprzestrzeniony na obszarach Europy najdłużej utrzymywał się na stepach Ukrainy, gdzie w 1876 roku padł ostatni okaz”. Prawdopodobnie istniała forma leśna, jednak w XVIII wieku zachował się on jedynie w zwierzyńcu Zamoyskich koło Zamościa zlikwidowanym w końcu XIX wieku, a zwierzęta ze zwierzyńca rozdane zostały okolicznym chłopom. Tarpan krzyżowany był z różnymi rasami konia domowego, na skutek czego powstały koniki polskie (zwane też biłgorajskimi), z których w 1936 roku w Białowieży rozpoczęto restytuowanie formy o cechach pierwotnych.”

Tadeusz Vetulani i jego prace nad tarpanami

Tadeusz Bolesław Vetulani (1897 – 1952), starszy brat Adama Joachima, znanego historyka prawa, profesora UJ, był zootechnikiem, biologiem, profesorem uniwersytetu w Wilnie, a od 1936 roku w Poznaniu, prowadził naukowe badania nad tarpanami i spowodował odkupienie od chłopów koni ze stada pochodzącego ze zwierzyńca Zamoyskich, które zgromadzono w Puszczy Białowieskiej. Już w 1936 roku białowieskie stado liczyło 5 ogierów, 14 klaczy i 21 źrebiąt. W trzy lata później w roku 1939 Niemcy wywieźli do Monachium 35 najdorodniejszych zwierząt, które nigdy do Polski nie wróciły. Vetulani podjął prace od nowa odbudowując stado z kilkunastu zaledwie sztuk.

50 lat temu, zaledwie w rok po śmierci prof. Vetulaniego, białowieski rezerwat zlikwidowano i przeniesiono do Popielna nad Śniardwami.

Dzisiejsza populacja koników polskich

Obecnie żyje ok. 500 koników polskich wywodzących się od tarpanów leśnych ze zwierzyńca Zamoyskich. Czy są to „prawdziwe” tarpany, czy krzyżówki zbliżone do swoich dzikich protoplastów? Żyją dziko, jak przed wiekami, są przyjazne, bardzo inteligentne i, kiedy trzeba, waleczne. Bardzo sympatyczne. Czasem można spotkać teorie, jakoby tarpany zostały udomowione przez Scytów około 3000 lat temu, ale brak na to dowodów historycznych.

Tarpany, niegdysiejsze dzikie konie Europy, pozostawiły trwały ślad w historii przyrody i kultury Polski. Choć ostatnie tarpany wyginęły w XIX wieku, ich geny przetrwały w konikach polskich, które do dziś można spotkać na wolności, m.in. na Mazurach w Popielnie. Dzięki wysiłkom naukowców, takich jak Tadeusz Vetulani, udało się zrekonstruować niektóre cechy tych dawnych dzikich koni, przywracając choć częściowo ich pierwotny wygląd i dzikość. Koniki polskie stały się symbolem wytrwałości i dzikiej natury, a ich historia przypomina, jak cenne jest zachowanie różnorodności biologicznej i kulturowego dziedzictwa naszej przyrody.

Fot. Alexas_Fotos

Michał to doświadczony ornitolog i miłośnik polskiej przyrody. Jego pasje obejmują rowerowe wyprawy i zwiedzanie parków narodowych. Jego teksty są bogate w fachową wiedzę i osobiste doświadczenia, służąc jako zachęta do odkrywania i ochrony rodzimej natury. 🐦🚴‍♂️🏞