Kleszcze budzą powszechny niepokój, głównie z powodu chorób, które mogą przenosić. Jednak z przyrodniczego punktu widzenia są one interesującymi i wysoce wyspecjalizowanymi pasożytami. Żyją w ścisłym związku z innymi organizmami i mają zaskakujące przystosowania do życia w ukryciu. Poznaj bliżej kleszcza – jego budowę, cykl życia, sposób odżywiania oraz miejsce w ekosystemie.

Czym właściwie jest kleszcz?

Kleszcz nie jest owadem, lecz pajęczakiem – należy do rzędu roztoczy. Charakteryzuje się czterema parami odnóży i brakiem czułków oraz skrzydeł. W Polsce najczęściej spotykanym gatunkiem jest kleszcz pospolity (Ixodes ricinus), ale występują też m.in. kleszcz łąkowy oraz kleszcz obrzeżek gołębień (Argas reflexus), który może pojawiać się w pobliżu gołębników i budynków mieszkalnych. Kleszcze są szeroko rozprzestrzenione w klimacie umiarkowanym i potrafią przystosować się do różnych warunków środowiskowych. Mimo że najczęściej kojarzymy je z lasami, coraz częściej spotyka się je także w parkach miejskich i ogrodach.

Budowa ciała kleszcza

Ciało kleszcza składa się z dwóch głównych części: gnatosomy (z aparatem gębowym) oraz idiosomy (reszty ciała z odnóżami). Aparat gębowy kleszcza jest przystosowany do wkłuwania się w skórę i ssania krwi. Hypostom, czyli „ryjek”, jest pokryty ząbkami ułatwiającymi zakotwiczenie w skórze żywiciela. Oskórek kleszcza jest elastyczny – pozwala na wielokrotne zwiększenie objętości ciała w czasie żerowania. Dzięki swojej budowie kleszcz może żerować niezauważony przez długi czas, nie wywołując bólu ani świądu. Jego kształt i barwa często upodabniają go do otoczenia, co utrudnia jego wykrycie.

Cykl życia – larwa, nimfa, dorosły

Kleszcze przechodzą trzy główne stadia rozwojowe: larwa, nimfa i dorosły osobnik. Larwy mają tylko trzy pary odnóży, a dopiero nimfy i dorosłe kleszcze mają cztery pary. Aby przejść do kolejnego etapu życia, kleszcz musi choć raz napić się krwi. Cały cykl życia może trwać nawet 2–3 lata, w zależności od dostępności żywicieli i warunków środowiskowych. Kleszcze spędzają większość życia w ukryciu, czekając na okazję do żerowania. W niesprzyjających warunkach potrafią wejść w stan spoczynku i przetrwać wiele miesięcy bez pożywienia.

Żywienie i żywiciele

Kleszcze są pasożytami zewnętrznymi – żywią się wyłącznie krwią. Ich żywicielami są najczęściej małe ssaki (np. gryzonie), ptaki, jelenie, sarny, psy, a także ludzie. Każde stadium żywi się tylko raz, ale proces żerowania może trwać od kilku godzin do nawet kilku dni. Po nasyceniu się krwią kleszcz odpada od żywiciela i przechodzi do kolejnego etapu rozwoju lub rozpoczyna składanie jaj. Podczas pobierania krwi mogą przenosić groźne patogeny do organizmu gospodarza. Co ciekawe, niektóre gatunki kleszczy są bardzo wybredne i preferują konkretne grupy zwierząt jako źródło pożywienia.

Jakie choroby przenoszą kleszcze?

Kleszcze mogą być nosicielami wielu patogenów. Najważniejsze choroby odkleszczowe to:

• Borelioza – wywoływana przez bakterie z rodzaju Borrelia.
• Kleszczowe zapalenie mózgu – wirusowa choroba układu nerwowego.
• Babeszjoza – groźna szczególnie dla psów, wywoływana przez pierwotniaki.
• Anaplazmoza – bakteryjna choroba mogąca dotyczyć ludzi i zwierząt.

Nie każdy kleszcz jest zakażony, ale ryzyko rośnie wraz z czasem trwania ukłucia – im szybciej zostanie usunięty, tym lepiej.

Gdzie występują kleszcze w Polsce?

Kleszcze preferują wilgotne, zacienione środowiska: lasy liściaste, zarośla, obrzeża łąk, parki miejskie, a także ogrody. Najczęściej przebywają do 1,5 m nad ziemią, gdzie czekają na żywicieli, wspinając się na rośliny i trawy.

Czego nie lubią kleszcze?

Kleszcze nie lubią suchych, nasłonecznionych i przewiewnych miejsc. Źle znoszą niską wilgotność powietrza oraz wysokie temperatury. Unikają otwartych przestrzeni i obszarów regularnie koszonych, dlatego regularne przycinanie trawy wokół domu zmniejsza ryzyko kontaktu z kleszczami.

Czy kleszcze latają lub skaczą?

To jeden z najczęściej powtarzanych mitów – kleszcze nie potrafią latać ani skakać. Nie mają skrzydeł ani mechanizmów umożliwiających skoki. Czekają biernie na końcówkach źdźbeł trawy lub liści z przednimi odnóżami uniesionymi w górę. Gdy wyczują wibracje, zapach, ciepło lub dwutlenek węgla – chwytają się żywiciela.

Dlaczego są tak skuteczne?

Kleszcze mają dobrze opracowaną strategię pasożytniczą. Potrafią przez długi czas przetrwać bez pożywienia, a gdy znajdą żywiciela, wstrzykują substancje znieczulające i przeciwzakrzepowe, co utrudnia ich wykrycie. Ich aparat gębowy umożliwia mocne zakotwiczenie w skórze, a dodatkowo mogą regulować działanie układu odpornościowego gospodarza.

Rola kleszczy w ekosystemie

Mimo negatywnego wizerunku, kleszcze są częścią ekosystemu. Stanowią pożywienie dla niektórych ptaków, owadów drapieżnych i pasożytniczych grzybów. Ich obecność przyczynia się do regulacji liczebności populacji ssaków i ptaków, które są ich żywicielami, a także biernie uczestniczą w procesie selekcji naturalnej.

Kleszcze to wyjątkowo przystosowane pasożyty, które mimo swoich negatywnych skojarzeń pełnią określoną rolę w środowisku. Zrozumienie ich biologii i zachowań pozwala nie tylko skuteczniej się przed nimi chronić, ale także docenić ich miejsce w przyrodzie. Zamiast strachu – warto postawić na wiedzę i świadomą profilaktykę.

fot. Erik_Karits/pixabay