Zimą polskie niebo pustoszeje – nie słychać świergotu jaskółek, nie widać dostojnych sylwetek bocianów, a i czapli nagle jakby mniej. To znak, że rozpoczęła się jedna z największych wędrówek w świecie przyrody – ptasia migracja. Ale nie wszystkie ptaki odlatują – niektóre zostają z nami przez całą zimę, a inne… tylko częściowo opuszczają kraj. Które ptaki naprawdę odlatują? Dokąd lecą i jak trafiają do celu? Wyjaśniamy.
Które ptaki odlatują z Polski na zimę?
Bocian biały (Ciconia ciconia)
To jeden z najbardziej charakterystycznych i rozpoznawalnych ptaków w Polsce – symbol wiosny i szczęścia, często kojarzony z powrotami do gniazd na słupach i dachach. Bociany białe to typowi migranci długodystansowi. Odlatują z Polski już w sierpniu lub na początku września, kierując się przez Bałkany i Bliski Wschód do Afryki Subsaharyjskiej, m.in. Sudanu, Czadu czy Etiopii.
W locie unikają przelotu nad Morzem Śródziemnym – wybierają trasę lądową, bo mogą wtedy wykorzystywać prądy termiczne (wznoszące się kolumny ciepłego powietrza), co ułatwia im szybowanie i oszczędzanie energii. Migracja bocianów to nie tylko ogromny wysiłek fizyczny, ale też doskonale wykształcony mechanizm orientacji – ptaki te doskonale pamiętają swoje zimowiska i trasę, często lecąc z roku na rok w to samo miejsce.
Jaskółka dymówka (Hirundo rustica)
Jaskółka dymówka to niewielki, zwinny ptak owadożerny, znany z tego, że gniazduje w pobliżu domów, stajni i gospodarstw. Ponieważ żywi się niemal wyłącznie latającymi owadami, nie jest w stanie przetrwać zimy w Polsce – brak pokarmu oznacza głód i śmierć.
Z tego powodu jaskółki odlatują na południe Afryki, czasem pokonując nawet 10–12 tysięcy kilometrów w jedną stronę. Ich wędrówki są długie i niebezpieczne, ale odbywają się w stadach, co zwiększa bezpieczeństwo. Przelot jaskółek przez Europę często trwa kilka tygodni – zatrzymują się po drodze w dolinach rzek i na obszarach obfitujących w owady. Do Polski wracają najczęściej w maju, gdy owadów znów jest pod dostatkiem.
Żuraw (zwyczajny) (Grus grus)
Żurawie to majestatyczne ptaki o bardzo charakterystycznym, głębokim głosie (tzw. klangorze), który często słychać jesienią nad łąkami i podmokłymi terenami. Ich odloty przypadają na wrzesień i październik, a najczęściej kierują się do Hiszpanii, południowej Francji i północnej Afryki.
Żurawie migrują w widowiskowych kluczach, lecąc w formacji przypominającej literę V. Dzięki temu zmniejszają opór powietrza i łatwiej utrzymują tempo w grupie. Migracja żurawi to niezwykły spektakl – ptaki zatrzymują się w wybranych miejscach odpoczynku, często w tych samych co roku. W Polsce można je obserwować w takich lokalizacjach jak Biebrzański Park Narodowy czy Dolina Baryczy.
Czapla siwa (Ardea cinerea)
Czapla siwa to ptak związany z wodami stojącymi i wolno płynącymi. W przeszłości była gatunkiem ściśle migrującym, ale obecnie coraz częściej obserwuje się zimujące osobniki – szczególnie w pobliżu niezamarzających zbiorników wodnych i w miastach, gdzie łatwiej o pokarm.
Część populacji nadal migruje – najczęściej do Europy Zachodniej: Niemiec, Holandii czy południowej Francji. Czaple mają duże zdolności adaptacyjne i potrafią zmienić swoje zwyczaje w odpowiedzi na zmiany klimatu lub dostępność pokarmu. Dzięki temu ich status jako „ptak migrujący” staje się coraz bardziej zróżnicowany.
Wilga zwyczajna (Oriolus oriolus)
Wilga zwyczajna to jeden z najbardziej egzotycznie wyglądających ptaków gniazdujących w Polsce – samiec wyróżnia się intensywnie żółtym upierzeniem i czarnymi skrzydłami. Wilgi żyją w lasach liściastych i parkach, ale są bardzo skryte, dlatego trudno je zobaczyć, choć często słychać ich melodyjny, gwizdliwy śpiew.
Z Polski odlatują już w sierpniu, kierując się na południe przez Bałkany do tropikalnych rejonów Afryki – m.in. Sudanu, Ugandy i Kenii. To typowi migranci długodystansowi – zimują w wilgotnych lasach, gdzie mają stały dostęp do owoców i owadów, którymi się żywią.
Skowronek zwyczajny (Alauda arvensis)
Skowronek zwyczajny to ptak polny znany z wczesnowiosennego śpiewu w locie – unosząc się nad łąką, ogłasza nadejście nowego sezonu. Zasiedla głównie tereny rolnicze, pola i pastwiska, gdzie znajduje nasiona, ziarna i drobne bezkręgowce.
Jesienią większość skowronków opuszcza Polskę i migruje do Europy Zachodniej i Południowej – m.in. do Francji, Włoch i Hiszpanii. W zależności od pogody część osobników może pozostać w Polsce na zimę, ale zdecydowana większość ucieka przed chłodem i brakiem pokarmu.
Kaczka krzyżówka zwyczajna (Anas platyrhynchos)
Kaczka krzyżówka to najbardziej rozpowszechniona dzika kaczka w Polsce – spotykana w niemal każdym parku czy zbiorniku wodnym. Jest gatunkiem częściowo wędrownym – wiele osobników pozostaje na zimę w Polsce, szczególnie tam, gdzie woda nie zamarza (np. miejskie fontanny, kanały, stawy).
Te, które odlatują, kierują się zwykle na zachód – do Niemiec, Czech, Holandii, a nawet do Wielkiej Brytanii. Ich migracje nie są jednak aż tak dalekie jak w przypadku bocianów czy jaskółek. Krzyżówki potrafią dobrze przystosować się do miejskiego życia i chętnie korzystają z dokarmiania przez ludzi.
Szpak zwyczajny (Sturnus vulgaris)
Szpak to gatunek bardzo elastyczny – i częściowo wędrowny. Oznacza to, że nie wszystkie szpaki odlatują na zimę. Część populacji – szczególnie ta z północnych rejonów kraju – wybiera cieplejsze miejsca w Europie Zachodniej, takie jak Niemcy, Francja czy Włochy. Inne szpaki, szczególnie te żyjące w miastach, gdzie łatwiej znaleźć pożywienie, zostają w Polsce.
Zimą szpaki tworzą duże stada, które można zaobserwować m.in. na miejskich skwerach czy w parkach. Ich obecność można rozpoznać po głośnym świergocie i charakterystycznym, falującym locie. To ptaki wszystkożerne – żywią się zarówno owocami, jak i drobnymi bezkręgowcami, a zimą chętnie korzystają z dokarmiania.
| Gatunek ptaka | Gdzie odlatuje | Dodatkowe informacje | Miesiące migracji |
|---|---|---|---|
| Bocian biały | Afryka Subsaharyjska (m.in. Sudan, Czad, Etiopia) | Leci głównie nad lądem, wykorzystuje prądy termiczne; pokonuje nawet 10 tys. km | sierpień – wrzesień |
| Jaskółka dymówka | Południowa Afryka | Tworzy duże stada, leci etapami, żywi się wyłącznie owadami | sierpień – wrzesień |
| Jerzyk | Afryka równikowa | W locie śpi, je i pije – niemal nie siada przez wiele miesięcy | lipiec – sierpień |
| Kukułka | Środkowa i południowa Afryka | Leci samotnie, migruje niezależnie od przybranych rodziców | lipiec – sierpień |
| Muchołówka żałobna | Afryka Zachodnia | Migruje nocą, na podstawie orientacji gwiezdnej | sierpień – wrzesień |
| Żuraw | Hiszpania, Francja, północna Afryka | Leci w kluczach w kształcie litery V, klangor zwiastuje migrację | wrzesień – październik |
| Szpak | Europa Zachodnia (Niemcy, Francja, Włochy) | Gatunek częściowo wędrowny; zimą tworzy ogromne stada | październik – listopad |
| Czapla siwa | Europa Zachodnia, część zimuje w Polsce | Coraz częściej nie migruje, jeśli zimy są łagodne | październik – listopad |
| Kaczka krzyżówka | Europa Zachodnia lub pozostaje w miastach w Polsce | Lubi zimować tam, gdzie woda nie zamarza – np. miejskie stawy | październik – grudzień |
| Kos | Europa Zachodnia (np. Wielka Brytania, Francja) | Część osobników zostaje w miastach; dawniej był bardziej wędrowny | październik – listopad |
Dlaczego ptaki odlatują na zimę?
Migracja to strategia przetrwania. Ptaki nie odlatują dlatego, że nie lubią zimna – wiele z nich świetnie znosi niskie temperatury. Głównym powodem wędrówek jest brak pożywienia. Zimą w Polsce nie ma owadów, ziemia zamarza, a źródła wody i pokarmu znikają pod śniegiem. Dla ptaków, które żywią się owadami, płazami, rybami czy drobnymi bezkręgowcami, oznacza to głód.
Odlot to więc instynktowna reakcja na skracający się dzień i zmieniające się warunki – wywołana m.in. przez ilość światła (fotoperiod), zmiany hormonalne i… pamięć genetyczną.
Kiedy zaczynają się zimowe migracje ptaków?
Jesienne migracje ptaków rozpoczynają się już w sierpniu i trwają do listopada, w zależności od gatunku i warunków pogodowych. Najwcześniej odlatują ptaki owadożerne, takie jak jerzyki, kukułki czy wilgi – nie czekają na pierwsze przymrozki, tylko reagują na skracający się dzień. Później odlatują większe ptaki, jak bociany czy żurawie, a także gatunki częściowo wędrowne. Powroty z zimowisk następują zazwyczaj od marca do maja – jako pierwsze przylatują skowronki, ostatnie – jaskółki i wilgi.
Jak migrują ptaki? Różne strategie wędrówek
Sposób, w jaki ptaki odbywają swoje wędrówki, zależy od gatunku i warunków środowiskowych. Niektóre – jak jerzyki czy jaskółki – lecą nisko nad ziemią lub wodą, zbierając po drodze owady. Inne, jak bociany białe, wznoszą się nawet na 4–5 tysięcy metrów, by korzystać z prądów termicznych i szybować, oszczędzając energię. Rekordzistami są łabędzie krzykliwe, które potrafią lecieć nawet na wysokości 8000 metrów. Wiele ptaków, zwłaszcza drobnych śpiewaków, migruje nocą – chronią się w ten sposób przed drapieżnikami, a chłodniejsze powietrze zmniejsza ryzyko przegrzania i utraty wody.
Wiele ptaków, takich jak żurawie czy gęsi, migruje w kluczu w kształcie litery V. Taka formacja zmniejsza opór powietrza i pozwala oszczędzać energię – ptaki lecące za liderem korzystają z wirów powietrza tworzonych przez jego skrzydła. Prowadzący męczy się najszybciej, dlatego regularnie zmieniają się na czele. Ciekawostką jest fakt, że jeden bok klucza bywa dłuższy – prawdopodobnie przez wiatr lub różnice w sile skrzydeł. Niektóre gatunki, jak jaskółki czy jerzyki, lecą natomiast w luźnych szykach.
„Wiele ptaków, takich jak żurawie czy gęsi, migruje w kluczu w kształcie litery V. Taka formacja zmniejsza opór powietrza i pozwala oszczędzać energię”
Jak ptaki odnajdują drogę? Niezwykły mechanizm migracji
Ptaki migrujące pokonują często setki, a nawet tysiące kilometrów – i to do tych samych miejsc co rok. Skąd wiedzą, dokąd lecieć?
Ich „GPS” opiera się na kilku zmysłach:
- orientacji po Słońcu i gwiazdach,
- poczuciu kierunku względem pola magnetycznego Ziemi,
- rozpoznawaniu krajobrazów, rzek, linii brzegowych,
- nauce od dorosłych ptaków w pierwszym sezonie życia.
Gdzie odlatują ptaki na zimę? Najczęstsze kierunki migracji
Ptaki odlatujące z Polski na zimę nie lecą przypadkowo. Każdy gatunek ma swoje sprawdzone szlaki migracyjne i konkretne zimowiska, do których wraca co roku. Najczęstszym kierunkiem migracji ptaków z Polski są cieplejsze rejony Europy oraz Afryki – to właśnie tam mogą znaleźć odpowiednie warunki do przetrwania sezonu, przede wszystkim dostęp do pożywienia i wody.
Europa Zachodnia i Południowa (np. Niemcy, Francja, Hiszpania, Włochy) to popularny cel dla wielu gatunków, takich jak szpaki, kosy, czaple siwe czy dzięcioły zielone. Te ptaki nie lecą bardzo daleko – pokonują od kilkuset do około tysiąca kilometrów i zimują tam, gdzie zimy są łagodniejsze, a pokarm wciąż dostępny.
Afryka Północna i Subsaharyjska to docelowe miejsce dla ptaków długodystansowych – takich jak bociany białe, jaskółki, jerzyki, muchołówki czy kukułki. Pokonują one od 5 000 do nawet 10 000 km, przemierzając Europę i lecąc przez Bliski Wschód lub Gibraltar. Ich zimowiska znajdują się w takich krajach jak Nigeria, Sudan, Tanzania czy RPA. Tam, w porze suchej i ciepłej, wciąż roi się od owadów – idealnego pożywienia dla ptaków owadożernych.
Warto dodać, że niektóre gatunki – np. gęsi, żurawie czy kaczki – kierują się w stronę basenu Morza Śródziemnego, a także do Turcji, Izraela, Egiptu czy południowo-zachodniej Azji. Migrują zwykle w większych grupach, często zatrzymując się po drodze na tzw. przystankach migracyjnych – miejscach obfitujących w pokarm i wodę.
A które ptaki zostają z nami na zimę?
Często pojawiają się pytania: „Czy sikorki odlatują?”, „A sójki?”, „Co z krukami, gawronami czy srokami?”. To zupełnie naturalne wątpliwości, zwłaszcza u osób, które dopiero zaczynają obserwować ptaki. Odpowiedź brzmi: nie wszystkie ptaki odlatują. Wiele z nich świetnie sobie radzi przez całą zimę.
Przykłady ptaków zimujących w Polsce:
- Sikorka bogatka i modra – aktywne przez całą zimę, często odwiedzają karmniki.
- Sójka – robi zapasy (np. żołędzie), zostaje w Polsce.
- Gil, dzwoniec, wróbel, mazurek – typowi zimowi goście karmników.
- Krukowate (gawron, wrona siwa, sroka) – nie odlatują, są bardzo odporne i inteligentne.
- Dzięcioł duży – zimuje i często zagląda do karmników po słoninę.
Zimą nie wszystkie ptaki odlatują – wiele z nich zostaje w Polsce i potrzebuje naszej pomocy. Dowiedz się, które gatunki oraz jak mądrze i bezpiecznie dokarmiać ptaki w chłodne miesiące: Zimowe dokarmianie ptaków – jak robić to mądrze?
Zimowe wędrówki ptaków – Podsumowanie
Jesień to czas wielkiej ptasiej wędrówki – tysiące bocianów, jaskółek, żurawi czy kukułek opuszczają Polskę, by spędzić zimę w cieplejszych rejonach Europy i Afryki. Lecą tysiące kilometrów, często dokładnie tą samą trasą co w poprzednich latach.
Nie wszystkie jednak odlatują. Wiele gatunków – jak sikorki, wróble, kosy czy sójki – zostaje z nami, radząc sobie z zimą na własny sposób. Wiedza o tym, kto odlatuje, a kto zostaje, to pierwszy krok do lepszego rozumienia i obserwowania przyrody wokół nas – nawet zimą.
ksai fot. Alexas_Fotos, TheOtherKev, TheOtherKev, Georg_Wietschorke, POSIDONIA, breaklessbikerCouleur, breaklessbiker, Kanenori, terski, Kranich17, Nennieinszweidrei/pixabay
