Marcin Sielezniew
Katedra Entomologii Stosowanej SGGW

(wpis archiwalny z 2004r.)
Zmierzchnica trupia główka (Acherontia atropos) jest największym pod względem masy ciała motylem europejskim, bo waży prawie 1 dkg! Imponuje również rozpiętością skrzydeł (11-13 cm) i tylko mniej masywna pawica gruszówka (Saturnia pyri) bije ją pod tym względem (do 15 cm). Tej jednak nie spotkano w Polsce od ponad 60 lat, podczas gdy trupia główka jest w naszym kraju częstszym, choć na pewno nie pospolitym gościem.

Z trupią główką wiąże się wiele legend i przesądów, których źródło i inspirację stanowi charakterystyczny rysunek znajdujący się na tułowiu tej ćmy. Jak można przypuszczać, spotkanie z nią miało wróżyć nieszczęście. Nazwa łacińska ma pochodzenie mitologiczne i również nawiązuje do wątków niezbyt optymistycznych. Występujący w „Odysei”, Acheron był rzeką w świecie podziemnym, przez którą musiały się przeprawiać dusze, aby trafić do Krainy Zmarłych. Atropos była jedną z trzech sióstr zwanych mojrami, które wyznaczały długość życia każdego śmiertelnika od narodzin do śmierci za pomocą nici. Kloto (Prządka) nić przędła, Lachezis (Obdarzająca) zwijała, a Atropos (Nieodwracalna) przecinała nożyczkami gdy nadchodziła godzina śmierci.

Ciekawe są nazwy trupiej główki w nazewnictwie ludowym: złodziej pszczeli, rabuś pszczeli, złodziej miodowy, trupiogłowa wiedźma (węgierskie) czy pszczeli tygrys (ang.). Związane jest to z jej sposobem odżywiania. W odróżnieniu od innych przedstawicieli rodziny zawisaków (Sphingidae), które pobierają nektar z kwiatów o głębokich kielichach za pomocą długiej ssawki, trupia główka takich zdolności nie posiada. Dostępne są dla niej tylko niektóre kwiaty, a najczęściej odżywia się sokiem z fermentujących owoców i ze zranionych drzew oraz… miodem. Ćmy te mają niezwykłe zdolności wciskania się do gniazd i uli nawet bardzo wąskimi szczelinami, a jej trąbka choć krótka, jest mocna i sztywna, i umożliwia przebijanie plastrów. Jeden owad może wessać aż 1-2 łyżeczki miodu! Chitynowy pancerz i futerko skutecznie chronią trupią główkę przed atakiem kilku pszczół. Dopiero gdy złodziej nie zdoła w porę uciec – setki pszczół zażądlą go na śmierć. Stąd też znajdywane są czasami w ulach martwe zmumifikowane ćmy. Większość nowoczesnych uli wyposażonych jest w stosowne zabezpieczenia, ale jeszcze w XIX w. znana była pszczelarzom bardzo dobrze.

Trupia główka ma zdolności wydawania dźwięków, co w przypadku motyli zdarza się zupełnie wyjątkowo. Piskliwy odgłos powstaje przy wydychaniu powietrza z przedniej części przewodu pokarmowego przez trąbkę. Ćmy odzywają się w momentach zaniepokojenia, walki, a także w czasie godów. Odgłosy wydają również podrażnione gąsienice, które „zgrzytają” pocierając o siebie żuwaczkami.

Populacje lęgowe zmierzchnicy występują w całej Afryce, w śródziemnomorskich obszarach Europy oraz południowo-zachodniej części Azji. Co roku, wiosną, ćmy migrują na północ. Są świetnymi lotnikami i potrafią przelecieć kilka tysięcy kilometrów z prędkością kilkudziesięciu kilometrów na godzinę! Morze Śródziemne przekraczają prawdopodobnie nie tylko na przewężeniach takich jak Bosfor, Gibraltar czy okolice Sycylii, ale również przez całą szerokość. Podczas wędrówek spotykane są nawet wysoko w górach. Zdarzyło się kiedyś znaleźć wyczerpaną ćmę w śniegu, w Alpach na wysokości 3000 m n.p.m. Po ogrzaniu w górskiej chacie szybko odżyła i była gotowa do kontynuowania podróży. W zależności od pogody trupie główki lecą bliżej lub dalej, w korzystnych warunkach osiągając nawet Islandię czy Finlandię. Z roku na rok występują bardzo duże wahania ich liczebności. Ogólnie jednak więcej osobników migruje na zachodzie Europy, stąd też gatunek jest częściej spotykany na Wyspach Brytyjskich niż np. w Polsce. Lecąc na północ, po drodze samice składają jajeczka. Na terenach, gdzie lato jest wystarczająco długie i ciepłe, może rozwinąć się nowe pokolenie, które jesienią odlatuje na południe. W Europie tylko na południu trupie główki są stałym elementem fauny. Poczwarki giną przy pierwszym mrozie i nawet populacje włoskie po chłodniejszym roku wymagają zasilenia z południa.

Pokarmem gąsienic są różne gatunki roślin zielnych z rodziny psiankowatych (Solanacae), najczęściej ziemniak, pomidor, kolcowój szkarłatny, pokrzyk wilcza jagoda i bieluń kędzierzawa. W hodowli można je wykarmić także budleją i ligustrem. Młode larwy, brązowawe z białymi plamkami, przypominające wyglądem ptasie odchody, prowadzą naziemny tryb życia. Dorosłe gąsienice żerują przeważnie nocą, dzień spędzając zagrzebane w ziemi lub ukryte głęboko w cieniu. Są niezwykłe z racji wielkości (nawet do 15 cm) i różnorodności ubarwienia. Najczęściej spotykane są dwie odmiany: żółta lub pomarańczowa w niebieskie pasy oraz brunatna w czarne pasy, z rozjaśnieniem w przedniej części. Ciekawe, że z jednego złoża jaj mogą pochodzić zupełnie różne kolorystycznie larwy. Na końcu ciała posiadają charakterystyczny ziarnisty, esowato wygięty róg.

Przepoczwarczenie następuje w ziemi na głębokości 15-40 cm w kruchych, jajowatych kolebkach zbudowanych z ziaren gleby sklejonych śliną. Niezwykle duże, mierzące nawet 6 cm, czarnobrunatne lub czerwonobrunatne, połyskujące poczwarki znajdowane są na kartofliskach w czasie wykopków, szczególnie tych prowadzonych w tradycyjny, ręczny sposób. Mechanizacja tego procesu zmniejszyła częstotliwość odnajdywania trupiej główki. Dwa lata temu znaleziono jedną poczwarkę w okolicach Skierniewic, ale, niestety, uszkodziła ją taśma. Trupim główkom oczywiście nie sprzyja również powszechne stosowanie oprysków, od których giną gąsienice.

Jeszcze do niedawna trupia główka znajdowała się na liście gatunków chronionych. Nie miało to jednak żadnego sensu, bo w Polsce nie ma populacji lęgowej tej ćmy i z tego powodu należy ją traktować raczej tylko jako osobliwość przyrodniczą.

F: Autorstwa Didier Descouens – Praca własna, CC BY-SA 4.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=22461212